جایگاه دختران در ادبیات كودك و نوجوان، کتاب شد (قسمت دوم)

 نی نی بان: یك نظر می‌گفت جامعه تحقیقاتی باید ادبیات نوشتاری 40، 50 سال اخیر حوزه كودك و نوجوان را در بر‌گیرد. نظر دیگر جامعه تحقیقاتی را محدود به آثار برگزیده و جایزه گرفته 20 سال اخیر ادبیات كودك و نوجوان می‌دانست.من روی هر دو گزینه مطالعه كردم. جنبه‌های مختلف آن را كندوكاو كردم نظر نخست از جامعیت گسترده برخوردار بود اما به زمان و نیروی كار زیادی نیاز داشت.نظر دوم برعكس تعداد را محدود می‌كرد چون تعداد كتاب‌های جایزه گرفته محدود به سه نهاد شورای كتاب كودك، كانون پرورش فكری كودكان و نوجوانان و وزارت ارشاد می‌شد. به علاوه این سه نهاد در برخی سال‌ها انتخاب‌های مشترك داشتند و همین امر تعداد كتاب‌ها را محدودتر می‌كرد. و از همه مهم‌تر مسئله‌ای كه من را به‌طور كلی از محدود شدن به كتاب‌های جایزه گرفته منصرف كرد. تازگی رویكرد پژوهش بود. مسلما داوران در جشنواره‌ به جایگاه دختران در ادبیات كودك و نوجوان توجه نداشتند و من می‌توانستم با این نگاه و حساسیت بسیاری از كتاب‌هایی را كه در گذشته انتشار یافته و مورد بی‌مهری قرار گرفته بود اما از حیث جایگاه دختران برجستگی داشت احیا و معرفی كنم. راه‌حل سومی برگزیدم. و در مجموع 100 كتاب از 18 نویسنده شاخص را برای بررسی برگزیدم. در مطالعه پژوهش‌های مشابه سایر كشورها نظیر چین، آمریكا، هلند، لبنان و هند، می‌دیدم آنها اغلب جامعه تحقیقاتی خود را 100 كتاب در نظر گرفته بودند. به هر حال مطالعه تمام كتاب‌های انتشار یافته در 40، 50 سال اخیر نه مقدور بود و نه ضرورت داشت. چراكه نویسندگان پر اثر معمولا دیدگاه و نگرش خود را در كتاب‌های‌شان تكرار می‌كنند. و من توجه داشتم از نویسندگان پر اثر كتاب‌های متنوع در مقطع زمانی مختلف را بخوانم كه از تغییر نگاه آنها نسبت به دختران غفلت نكرده باشم. درباره شیوه كار، باید این توضیح را بدهم. كه یكی از روش‌های مرسوم و تجربه شده بررسی آماری و مقایسه‌ای است كه تعداد اشخاص مذكر و مونث را در عناوین، متن‌ها و تصاویر مورد ارزیابی قرار می‌دهند و در نهایت تحلیل كمی از محتوا ارائه می‌دهند. اما الگوی خواندن من متفاوت بود. من داستان را یك ساختار گرفتم و ردپای جنسیت را در تمام وجوه و عناصر داستان جستجو كردم. هر متن داستانی را در دو محور عناصر داستانی و زبان بازخوانی كردم در محور عناصر زاویه دید، شخصیت‌ها، كنش‌ها، نشانه‌ها و دیالوگ‌ها، صحنه، قهرمان و ضدقهرمان را مورد بررسی قرار دادم و در محور زبان اسم، واژگان، صفات و لحن را... البته باید بگویم امكان بررسی همه عناصر در همه متن‌ به طور یكسان فراهم نبود و هر متن متناسب با ظرفیت خودش امكان بررسی كمتر یا بیشتر را در اختیار من می‌گذاشت و این یكی از محدودیت‌های تحقیق من بود. برای نمونه در بسیاری از داستان‌ها اصلا شخصیت مونثی حضور نداشت تا من بتوانم درباره لحن و كنش‌ و شخصیت او بررسی انجام بدهم. 

خانم انصاریان نمونه‌گیری شما چنان بوده است كه بتوان آن را در كل حوزه ادبیات كودك و نوجوان تعمیم داد و شرایط موجود را با این نمونه‌گیری قضاوت كرد؟!
من در این كار سعی كردم به عنوان یك پژوهشگر بی‌طرف آتیه‌ای در مقابل خوانندگان قرار دهم. نورافكنی به اثر تابانده‌ام. برای اظهارنظر و ارزیابی فاكت‌ها، نمونه‌هایی استخراج كرده‌ام. متن را آنالیز كرده‌ام، قضاوت به عهده خواننده است. تلاش كرده‌ام و موارد تبعیض جنسی را در آثار نشان داده‌ام. داوری من درباره تبعیض جنسی حتی در آثار داستانی ادبیات كودك و نوجوانان كشورمان نسبی و محدود به دریافت و تحلیل من از مقوله تبعیض جنسی است و همچنین محدود به آثار بررسی شده است.
میزان كلیشه‌های تبعیض جنسی در آثار نویسندگان زن با نویسندگان مرد، حضوری متفاوت داشته‌اند یا نه؟
نتیجه برای خود من هم بسیار تازگی داشت. گمان غالب این است كه آثار زنان هم مثل آثار مردان آلوده به تبعیض جنسی است اما نتیجه چنین نبود. پژوهش تفاوت چشمگیری بین آثار زنان و آثار مردان نشان داد. از مجموعه 365 مورد كلیشه تبعیض جنسی كه از 98 اثر استخراج شده 334 مورد توسط نویسندگان مرد استفاده شده است و 31 مورد آن از سوی زنان به كار گرفته شده است و از مجموع 236 مورد ایستادگی در برابر كلیشه‌های تبعیض جنسی در كل آثار بررسی شده 140 مورد آن سهم 13 نویسنده مرد در 72 اثر است و 96 مورد آن از سوی پنج نویسنده زن و در 25 كتاب اعمال شده است. می‌بینید كه فاصله حضور كلیشه‌های تبعیض جنسی در آثار نویسندگان زن و نویسندگان مرد، خیلی زیاد است.
به نظر شما این مسئله به تلاش فعالان اجتماعی در این سال‌ها پیرامون اطلاع‌رسانی و آگاه‌سازی از طریق جنبش زنان مربوط می‌شود؟
تغییر نگاه نویسندگان به زنان می‌تواند دلایل متعددی داشته باشد اول فضای عمومی انتقاد به وضعیت زنان است. در سال‌های اخیر صداهای مختلفی در اعتراض به موقعیت فرودست زنان تشكیل می‌شود. در سینما،‌ تئاتر،‌ رادیو، تلویزیون، مجلس و مطبوعات هركدام با زبان خود به دنبال احیای حقوق اجتماعی زنان هستند. دوم، حضور زنان در دو بستر تاریخی مهم انقلاب و جنگ. زنان امروز نسبت به نسل گذشته خود تغییر كرده‌اند. پتانسیل‌های جدیدی با حضور در عرصه‌های مختلف اجتماعی در خود كشف كرده‌اند حضور گسترده‌تری در جامعه دارند. امروز الگوی سنتی رابطه زن و مرد دگرگون شده، امروز زنان در مشاغل و حرفه‌های فنی، مهندسی و مدیریت حضوری گسترده دارند. این تغییرات به‌طور طبیعی در دیدگاه نویسندگان جامعه هم تاثیر می‌گذارد. در كتاب‌های كودك و نوجوان سال‌های اخیر نسبت به گذشته جایگاه دختران وضعیت بهتری پیدا كرده است. برای نمونه می‌توان این تغییر را در نگاه فریدون عموزاده خلیلی و محمدرضا یوسفی دید. آثار جدیدتر این دو نویسنده از زاویه نقد زن‌گرایانه در جایگاه بهتری قرار دارد در مقایسه با آثار قدیمی‌تر آنها.
بسیار ممنون از توضیح شما، مایل بودم دلایل شما را برای شركت در هیات مدیره انجمن نویسندگان كودك و نوجوان بدانم.
به نظر من همانقدر كه حضور مردان در هیات مدیره انجمن‌ ضرورری است، لازم است زنان هم در هیات مدیره حضور داشته باشند. همانگونه كه در زندگی، همزیستی و همكاری و همراهی و همفكری مردان و زنان ضرورت دارد و تفاوت‌های زن و مرد زندگی‌ را متنوع،‌ زیبا و كامل می‌كند حضور شانه‌به‌شانه زنان و مردان در عرصه‌های مختلف اجتماعی هم نیاز هست. حضور زنان در هیات مدیره اجازه نمی‌دهد انجمن نهادی، تك‌بعدی و مردانه بشود. اگر زنان كنار بنشینند، انجمن همه مثل بسیاری از نهادها بر محور نگرش‌ها و روش‌ها و خواسته‌های مردانه می‌چرخد و پیش می‌رود و از ویژگی‌ها و نگاه‌های خاص زنانه محروم می‌ماند.در حوزه‌های سنتی و دولتی فضای كمتر و محدودتری برای فعالیت زنان وجود دارد اما در انجمن نویسندگان كودك و نوجوان میدان عمل به روی همه گشوده است. به نظر من ما زنان عضو انجمن نباید فرصت عمل و تجربه‌اندوزی را از دست بدهیم. ساعت‌هایی را كه به فعالیت‌ مدنی و حرفه‌ای می‌پردازیم به‌طور قطع و یقین هم خودمان به عنوان نویسنده از آن بهره‌مند می‌شویم و هم نویسندگان دیگر. حضور فعال در انجمن چه در هیات مدیره و چه در تركیب كمیته‌ها و كارگروه‌ها زمینه‌ای فراهم می‌كند تا ایده‌ها و دیدگاه‌های خود را مطرح كنیم. هیچكس بهتر از خود ما زنان نمی‌تواند ما را نمایندگی كن