بیماری هزارچهره

پارکینسون از تشخیص تا درمان در گفتگو با دکتر سعید قزوینیان در آستانه روز جهانی پارکینسون

«آمار جهانی پارکینسون نشان می‌دهد که حدود یک درصد از افراد بالای ۵۰ سال دچار این بیماری می‌شوند. اما در ایران میزان شیوع آن تقریبا بیشتر است و چیزی حدود ۴۰ تا ۶۰ هزار نفر به پارکینسون مبتلا هستند. تفاوتی که آمار کشور ما با آمارهای جهانی دارد، این است که چون جمعیت ما، جمعیت جوان است؛ پارکینسون در آن زیاد دیده می‌شود. زیرا ۲۵ درصد از بیماران، سنی در حدود ۵۰ سال و کمتر از ۱۵ درصد بیماران زیر ۴۰ سال سن دارند و به نظر می‌رسد که در ایران شیوع پارکینسون جوانان بیشتر باشد.» اینها را دکتر سعید قزوینیان، متخصص مغز و اعصاب، می‌گوید که به بهانه روز جهانی پارکینسون پای صحبت‌هایش نشسته‌ایم.....

▪ آقای دکتر! به نظر می‌‌رسد بیماری پارکینسون، بیماری نسبتا شایعی است. چرا؟

ـ به نظر می‌رسد به دلیل افزایش طول عمر و اینکه بیماری از ۵۰ سال به بالا شیوع بیشتری پیدا می‌کند ما با تعداد بیشتری افراد مبتلا به پارکینسون مواجه‌ایم. در گذشته، این بیماری خیلی شناخته شده نبود. پارکینسون حدود سال ۱۸۱۷ میلادی یعنی حدود ۲۰۰ سال پیش شرح داده شد اما از حدود ۵۰ سال پیش‌، بیشتر شناخته شد و کارهای درمانی برای آن شروع شد؛ چون علاوه بر شناخت بیماری، متخصصان مغز و اعصاب هم بیشتر شده‌اند و به راحتی بیماری را تشخیص می‌دهند.

▪ چه اتفاقی در مغز می‌افتد که فرد را مبتلا به پارکینسون می‌کند؟

ـ پارکینسون جزو بیماری‌های سیستم حرکتی است. یک بیماری مزمن و پیشرونده است که با مرور زمان بدتر می‌شود. اتفاقی که می‌افتد این است که سلول‌هایی که در اعصاب مرکزی مغز وجود دارند و کارشان ترشح واسطه شیمیایی به نام دوپامین است به علت ناشناخته شروع به از بین رفتن می‌کنند، در نتیجه دوپامین در مغز کاهش می‌یابد. زمانی که دوپامین در مغز کم شد، اختلالاتی در سیستم حرکتی فرد ایجاد می‌شود که به آن پارکینسون می‌گوییم.

▪ چه عللی؟

ـ البته علت قطعی و مشخصی در ابتلا به پارکینسون وجود ندارد. علل ژنتیکی و محیطی به عنوان تئوری در مورد علت آن مطرح است اما هیچ ژن واحدی برای انتقال این بیماری شناخته نشده و به نظر می‌رسد ژن‌های متعددی در انتقال آن موثر باشد. درصد کمی از پارکینسون‌ها به علل ثانویه ایجاد می‌شوند. تئوری‌هایی هست که گفته می‌شود افرادی که با سموم نباتی و صنعتی بیشتر سر و کار دارند، ممکن است بیشتر دچار این بیماری شوند. همچنین مسمومیت با منگنز، مسمومیت با مونوکسیدکربن، ضربه به سر مزمن و طولانی‌مدت و بعضی از مواد مخدر تزریقی ممکن است علایمی شبیه پارکینسون ایجاد کنند که اینها پارکینسون ثانویه هستند. شاید معروف‌ترین فردی که مبتلا به پارکینسون ثانویه شده، محمدعلی کلی، مشت‌زن مشهور، باشد. او متعاقب ضربات مشتی که در طول زمان در ورزش‌ بوکس خورده بود، دچار خون‌ریزی‌هایی در سلول‌های تولیدکننده دوپامین شد و در نهایت به پارکینسون ثانویه مبتلا شد که اصطلاحا به آن، پارکینسونیسم می‌گویند. یک علت شایع دیگر پارکینسونیسم داروهای اعصاب است. داروهای اعصاب با اثر آنتی‌دوپامینرژیک یا ضددوپامین مکانیسم پارکینسون را در مغز تقلید کرده و ایجاد علایمی همچون پارکینسون می‌کنند اما فرق‌شان با پارکینسون این است که با قطع مصرف دارو، علایم از بین می‌رود اما پارکینسون اولیه یک بیماری مزمن و پیشرونده است که در طول زمان بدتر می‌شود.

▪ بیماران مبتلا به این بیماری معمولا چه علایمی دارند؟

ـ شایع‌ترین علامت بیماری، لرزش است. این لرزش، لرزش در حال استراحت است؛ یعنی بیمار هنگامی لرزش دارد که دست‌هایش در کنارش قرار گرفته است اما اگر بخواهد یک حرکت ارادی انجام دهد، لرزش‌اش از بین رفته یا کم می‌شود. به این لرزش، لرزش در حال استراحت گفته می‌شود. علامت مهم دیگر سفتی اندام‌ها است. عضلات بیمار به هنگام حرکت از خود مقاومت نشان داده و حالت چرخ دنده پبدا می‌کنند. علامت دیگر، آهستگی و کندی حرکات است؛ یعنی سرعت حرکات کاهش پیدا می‌کند و زمان انجام حرکات طولانی‌تر می‌شود. علامت بعدی عدم تعادل در فرد بیمار است. کلا پارکینسون یک بیماری هزار چهره است زیرا همه بیماران مبتلا به پارکینسون علامت لرزش را ندارند. خیلی‌ها ممکن است تظاهرات عجیب و غریب و غیرعادی در شروع بیماری داشته باشند. مثلا ممکن است کندی حرکات، خود را به صورت مسایل روحی و روانی نشان داده و در ابتدا با افسردگی اشتباه شود و فرد درمان افسردگی بگیرد، در حالی که بیمار مبتلا به پارکینسون است. گاهی بیمارانی داشته‌ایم که با اختلال در بلع و جویدن مراجعه کرده‌اند و پس از چند ماه علایم پارکینسون در آنها پیدا شده است. گاهی اوقات بیمار ممکن است فقط از درد منتشر اندام‌ها شاکی باشد. این دردها معمولا به صورت کرامپی و معمولا در ساق پا دیده می‌شوند. گاهی بیماران با اختلال تکلم مراجعه می‌کنند. همه این علایم جزو علایم غیرمعمول پارکینسون هستند که می‌توانند تشخیص را به تاخیر بیندازند. تابلوهای دیگری که در این بیماری وجود دارد که باز کندی حرکات را شامل می‌شود علایمی است مانند آب‌ریزش از دهان، چرب شدن صورت به دلیل اینکه بیمار نمی‌تواند خوب صورت‌اش را بشوید، کاهش حرکات اتوماتیک مانند کاهش پلک زدن، خندیدن، حرکات شانه و سر و گردن درحین راه رفتن، در این حالت صورت بیمار حالت ماسک پیدا می‌کند که اصطلاحا به آن صورت ماسکه می‌گویند. صدای بیمار آهسته و شبیه نجوا می‌شود و تُن صدای یکنواخت پیدا می‌کند که مشخصه بیماران مبتلا به پارکینسون است.

▪ و این علایم تا چه زمانی در فرد باقی می‌ماند؟

ـ هیچ کس نمی‌تواند فاصله بین شروع علایم تا زمین‌گیرشدن بیماران را پیش‌بینی ‌کند. خیلی‌ها معتقدند که پارکینسون یک بیماری نیست، بلکه چند بیماری است. بعضی از آنها با کندی حرکات و بعضی‌ با لرزش شروع می‌شوند. مسلما افرادی که بیماری آنها با لرزش شروع می‌شوند، معمولا خوش‌خیم‌تر بوده و سیر کندتری دارند ولی آنهایی که با کندی حرکات همراه هستند، سریع‌تر پیشرفت می‌کنند. واقعیت این است که وقتی بیماری شروع شود و فرد درمان بگیرد، حدود ۲۰ سال یا بیشتر می‌تواند زندگی کند.

▪ آیا سن و جنس هم در ابتلا به این بیماری نقش دارند یا نه؟

ـ بله؛ یکی از فاکتورهای خطر در بیماری پارکینسون سن است. هر چه سن بالاتر برود، احتمال ابتلا به پارکینسون بیشتر می‌شود. سن شروع ابتلا به پارکینسون معمولا بین سنین ۵۵ تا ۶۰ سال است و هرچه این سن بالاتر برود، احتمال ابتلا از یک درصدی که در ابتدا گفته شد، بیشتر می‌شود و حتی به ۴ تا ۵ درصد نیز می‌رسد. از نظر جنس نیز به نظر می‌رسد شیوع‌اش در مردان بیشتر از زنان باشد و حدودا نسبت ۳ به ۲ دارد.

▪ گفتید بعضی عوامل در بروز پارکینسون ثانویه دخیل هستند. با این حساب، می‌شود از آنها پیشگیری کرد. درست است؟

ـ بله، حتما. مثلا امروزه دیگر به بوکسورها اجازه نمی‌دهند که به سر حریف‌شان ضربه بزنند و باید حتما از کلاه مخصوص استفاده کنند. داروهای جدید جایگزین داروهای قدیمی که علایم پارکینسون ایجاد می‌کردند، شده‌اند. محافظت از آلودگی با فلزات سنگین مانند منگنز، مونوکسیدکربن و استفاده نکردن از مواد مخدر همه و همه راه‌های پیشگیری از ابتلا به پارکینسون ثانویه است اما پارکینسون اولیه هیچ راه پیشگیری ندارد و اگر فردی مبتلا شود، نمی‌توان جلوی بیماری‌اش را گرفت.

▪ آیا تشخیص این بیماری فقط با دیدن علایم صورت می‌گیرد؟

ـ بله، هیچ‌گونه تست آزمایشگاهی و رادیولوژی برای تشخیص پارکینسون وجود ندارد و تشخیص فقط با گرفتن شرح حال از بیمار، دیدن علایم و معاینه پزشک امکان‌پذیر است. اگر هم تستی توسط پزشک درخواست شود، برای رد کردن سایر بیماری‌ها است که علایم‌شان شبیه پارکینسون است.

▪ برای درمان چه باید کرد؟

ـ همان‌طور که گفتم، چون تخریب سلول‌های دوپامین‌ساز موجب کاهش دوپامین و در نتیجه پارکینسون می‌شود، بهترین کار تجویز دوپامین خوراکی برای بیمار است که با دادن دوپامین، بیمار به صورت علامتی و نه ریشه‌ای بهبود پیدا می‌کند. لرزش‌اش از بین می‌رود، سرعت حرکات‌اش بالاتر می‌رود و همه اینها سبب می‌شود کیفیت زندگی بیمار بهتر شود. البته معمولا در شروع درمان، پاسخ درمانی خیلی خوب است اما در طول زمان کم‌کم ممکن است عوارض دارو خودش را نشان بدهد و آثار درمانی هم متعاقب آن کاهش پیدا کند. خوشبختانه امروزه درمان‌های جدیدی پیدا شده است. قبلا درمان‌های جراحی رایج بود، به این شکل که راه‌هایی را در مغز قطع می‌کردند تا بیمار بهبود پیدا کند اما در حال حاضر یک درمان معروف غیردارویی، تحریک عمقی مغز است که یک محرک الکتریکی در مغز کار می‌گذارند تا سلول‌های دوپامین‌ساز را تحریک کند که هم طول عمر را افزایش می‌دهد، هم علایم را کاهش می‌دهد و هم عوارض ناشی از مصرف دارو را ندارد و خوشبختانه در کشور ما هم این کار انجام می‌شود.

▪ آقای دکتر! چندی پیش در خبرها آمده بود که مصرف ویتامین E در کنترل علایم پارکینسون موثر است. شما این خبر را تایید می‌کنید؟

ـ فعلا این خبر در حد یک تئوری است. البته سلول‌ها معمولا به تخریب خودشان ادامه می‌دهند و ذکر می‌شود که بعضی از ویتامین‌ها مانند ویتامین E ممکن است این کار را به تعویق بیندازد ولی همه اینها درحد تئوری است. متاسفانه در تبلیغات ماهواره‌ای، تبلیغی بسیار غلط و غیرعلمی درباره درمان پارکینسون با ویتامین دیده‌ام که مبالغ بسیار گزافی از بیمار (بین ۳۰۰ تا ۷۰۰ هزار تومان) می‌گیرند و مدعی می‌شوند که پارکینسون را با این ویتامین‌ها درمان می‌کنیم! باید قاطعانه بگویم که مصرف این ویتامین هیچ اثر قطعی‌ای نداشته و هیچ‌گونه مبنای علمی هم ندارد و مردم نباید فریب این قبیل تبلیغات را بخورند.

محمدمهدی فخاری