داریوش, پیك بادپایی كه شاه شد

شاید در گذشته های دور پیك ها دارای لباس واحد و شبیه به هم نبودند اما در گذشته پیك ها دارای طبقات اجتماعی مختلف بودند پیك های سلطنتی كه امثال داریوش سوم بودند پیك های تند رو مانند بابایوسف و پیك هایی كه برای بازرگانان خورده پا و مردم معمولی نامه و كالا می بردند

اولین پیكی كه كارش در تاریخ ثبت شده، سنگین‌ترین نامه روی زمین را با خود برده‌است. این پیك از نزد پادشاه «اروك» نامه‌ای را برای پادشاه «آرتا» می‌برد. در نامه از پادشاه آن منطقه طلب باج شده بود.

این پیك نگون‌بخت، یك لوح گلی همراه داشت كه آن را در خورجین خود گذاشته و از منطقه عیلام تا به جیرفت پیاده طی كرده بود. نامه‌ای كه نزدیك به ده كیلو گرم وزن داشت و اكنون تكه‌ای از آن در موزه‌ای در تركیه و بخش دیگری در موزه فیلادلفیا نگهداری می‌شود.

زمان فرستادن آن نامه گلی به دو هزار و پانصد سال پیش از میلاد مسیح بازمی‌گردد. پیك بودن حداقل از آن زمان تاكنون یكی از مشاغل جوامع شهرنشین شده است.

● پیكی كه پادشاه شد

داریوش سوم آخرین پادشاه هخامنشیان، در زمان شاهی پدرش پیك شاهنشاهی بود.

دكتر «فریدون عبدلی فرد» ،پژوهشگر تاریخ پست ایران، درباره اینكه چطور شاهزاده‌ای به پیك تبدیل شده‌بود می‌گوید: «در آن دوران به خاطر اطمینانی كه به فرزندان رجال و شاهزادگان داشتند، از آنها به عنوان پیك استفاده می‌كردند.»

خانواده‌های رجال معمولا به خاطر تعلقی كه به حكومت داشتند مصالح حكومت را رعایت می‌كردند، بنابراین می‌شد از آنها به عنوان امین دولت استفاده كرد.

داریوش سوم هم كه سلسله هخامنشیان با او به پایان راه رسید، از این قائده مستثنی نبود و به نظر می‌رسد كه در نامه‌بری موفق‌تر از حكومت‌داری بوده است!

او توانست از نامه‌بری به پادشاهی برسد اما اخلاف این نامه‌بر چنین تصوری درباره آینده خود ندارند. چرا كه به گفته یكی از این افراد كه برای شركت «پیك بادپا» كار می‌كند، عموما كسانی وارد این حرفه می‌شوند كه امكان انجام كار دیگری ندارند.

در زمان‌های قدیم پیك شدن نیازمند تعلق به یكی از خانواده‌های سرشناس آن زمان بود. اما امروز این شرط تنها به داشتن یك ضمانت‌نامه و شصت هزار تومان سرمایه اولیه برای خرید موتور سیكلت تقلیل یافته است.

ضمانت‌نامه می‌تواند یك برگ چك یا سفته‌ای باشد كه بین یك‌صد هزار تا سه میلیون تومان ارزش دارد. كار كردن برای شركت‌های پیك‌ معتبر به خاطر ارزش كالاهای جابه‌جا شده نیازمند به ضمانت‌نامه‌های معتبر و با مبالغ بالاتر است. در حالی كه پیك‌های غذا مبالغ كمتری را به عنوان ضمانت باید نزد صاحب كار گرو بگذارند.

● یلان نامه‌بر

اگر آن ضمانت‌نامه را داشتید، شصت هزارتومان هم برای پول پیش موتور سیكلت در جیبتان بود و قرار شد كه به كار پیك مشغول شوید، باید پاهایتان به پدال‌های موتور سیكلت برسند و یك برگه عدم سوء پیشینه، شامل برگه آزمایشگاه كه اعلام می‌كند شما اعتیاد ندارید نیز همراهتان باشد تا بتوانید در آزمون جسمی پیك شدن سربلند شوید.

این شرایط می‌تواند پس از گرفتن موافقت‌نامه تغییر بكند و به قول یكی از پیك‌ها آن وقت اگر «جوانی» و «بی‌پولی» و «دلمردگی» به شما فشار آورد و دمی به دودی دادید زیاد ایراد ندارد. قبل‌ترها برای پیك شدن شرایط كمی سخت‌تر بود.

از آن بدبختی كه پای پیاده لوح گلی با خود حمل می‌كرد تا زمان صفویان و حتی در زمان قاجار این شرایط به گونه‌ای دیگر بود.

شاه عباس صفوی در روزی خاص برای گرفتن آزمون «شاطری» در میدان نقش جهان جلوس می‌كرده و شاهد هفت بار پیاده رفتن و برگشتن آزمون‌دهندگان در مسیری پنج كیلومتری بوده است.

عبدلی‌فرد می‌گوید كه شركت‌كنندگان در جریان آزمون نباید چیزی می‌خوردند یا می‌آشامیدند.

همین سخت‌گیری‌ها باعث می‌شد، مثلا پیكی به نام «بابایوسف» در خواب راه برود. او برای بردن خبر كشته شدن «آقا محمدخان قاجار» از شهر «شوشی» در جمهوری آذربایجان كنونی به شیراز دوازده روز پیاده‌روی كرده و در همان حال می‌خوابید: «او آنقدر راه و مسیر‌ها را خوب بلد بوده كه می‌توانسته در حال خوابیدن نیز مسیر خود را بیابد.»

حكایت مارتن را همه می‌دانند آن هنگام که خبر شكست ایرانیان از یونانیان توسط پیکی پای پیاده به آتن برده شد و امروز نیز دوی استقامت هنوز به این شناخته می‌شود.

درمقابل، در تاریخ ایران پیك‌هایی بوده‌اند كه خبر پیروزی را برای كشورمان آورده‌اند. از آن جمله می‌توان به «حسین‌خان یوزباشی» از سركردگان «شاهسون‌های اینانلو» اشاره كرد كه در سال ۱۲۷۳ هجری قمری خبر فتح هرات را به اتفاق «امیرحسین‌خان زعفران‌لو» به صورت چاپاری در هفت روز به تهران رساند و درجه سرتیپی گرفت. او در سال ۱۲۷۴ به خاطر این كارش ریاست دستگاه چاپارخانه ناصرالدین شاه را به عهده گرفت و در همان زمان برای نخستین بار در ایران، چاپارها لباس فرم پوشیدند.

● دارا و ندار

شاید در گذشته‌های دور پیك‌ها دارای لباس واحد و شبیه به هم نبودند اما در گذشته پیك‌ها دارای طبقات اجتماعی مختلف بودند. پیك‌های سلطنتی كه امثال داریوش سوم بودند؛ پیك‌های تند‌رو مانند بابایوسف و پیك‌هایی كه برای بازرگانان خورده‌پا و مردم معمولی نامه و كالا می‌بردند.

عبدلی‌فرد به این تقسیمات، پیك‌های مخفی را هم اضافه می‌كند كه به چشم و گوش پادشاهان معروف بودند.

پیك‌های مخفی، تندرو و سلطنتی مانند بقیه كارمندان درباری مواجب ماهیانه داشتند.

پیك‌های مردم معمولی هم بیشتر كاروان‌سالارهایی بودند كه از شهری به شهر دیگر می‌رفتند. در این بین نامه‌ها و كالاهای مردم عادی را هم جابه‌جا می‌كردند و از مردم پولی بابت این خدمات می‌گرفتند.

اما رجال و بازرگانان بزرگ از همان پیك‌های دولتی برای كارهای شخصی خود استفاده می‌كردند. به این ترتیب پیك‌ها وقتی عازم سفری می‌شدند، تعدادی نامه دیگر را هم با خود می‌بردند. مثل همین حالا كه پیك‌ها دو سه تا نامه را همراه هم به مقاصد مختلف می‌برند.

حالا به غیر از پیك‌هایی كه چشم و گوش هستند و آنها كه نامه‌های مهمی را برای سران كشورهای دیگر می‌برند، باقی مردم از همان پیك‌های عمومی و دستگاه پست استفاده می‌كنند.

بهای فرستادن نامه‌ای از این سوی شهر به آن سوی شهر نیز به مسافت و حجم كالایی كه جابه‌جا می‌شود، بستگی دارد. پیك‌های غذا كه برای رستوران خاصی كار می‌كنند معمولا درآمد ثابت ماهانه دارند.

پیك‌هایی كه برای شركت‌های بزرگ كار می‌كنند درآمد خوبی دارند و خودشان از این درآمد كه تنها سرمایه آن یك موتورسیكلت است، راضی هستند. اما آنها كه برای شركت‌های كوچك‌تر كار می‌كنند یا به صورت مستقل كالا یا مسافر جابه‌جا می‌كنند درآمد چندان خوبی ندارند.

● پادشاهی كه پیك ساخت

داریوش اول پادشاه هخامنشیان نخستین كسی است كه سیستم چاپاری را در ایران بنا كرده است. او با تاسیس صد و یازده چاپارخانه در ایران آن زمان، سیستم پستی خوبی برای خود راه انداخت. داریوش مردم روستاهای اطراف را مجبور می‌كرد كه به این چاپارخانه‌ها خدمات لازم را بدهند.

همچنین اگر پیكی در جایی كشته می‌شد، والی آن محل موظف بود كه به این امر رسیدگی كند و قاتلان را به سزای عمل خود برساند.

هرودوت ،تاریخ نویس یونانی، نام تشكیلات چاپاری داریوش را به نام «آنگاریا» معرفی كرده و پیك‌ها را به نام «آستاند» خوانده است. ساسانیان آنها را «بارث» می‌خواندند و در دوره پس از اسلام این افراد به نام «برید» خوانده می‌شدند.

مغول‌ها به این تشكیلات «یام» و به محل آنها «یام‌خانه» می‌گفتند. عبدلی‌فرد می‌گوید: «هنوز هم در ایران قریه‌هایی هستند كه یام نامیده می‌شوند. برخی اعتقاد دارند كه «جام» تغییر شكل یافته كلمه یام است و شهر تربت جام نیز به آن تشكیلات مربوط است.»

در زمان صفویه این سیستم به نام «چاپارخانه» مشهور می‌شود و در همان زمان شاطرها كه كارهای متفاوتی از محافظت گرفته تا نامه‌بری را انجام می‌دادند، پیك می‌شوند. امروز هم پیك‌هایی در تهران یافت می‌شوند كه نام «چاپار» بر خود گذاشته‌اند.

● بیم شكستن نامه

شركت‌های باربری و حمل و نقل، امروزه برای جلوگیری از پیامدهای ناشی از گم شدن و آسیب دیدن كالاها مقررات خاصی برای مشتریان وضع می‌كنند كه از آن جمله می‌توان به گذاشتن سقف ارزشی برای كالا و بستن قرارداد با شركت‌های بیمه برای تضمین بازپرداخت خسارت‌ها اشاره كرد.

«پیك بادپا» برای جلوگیری از ضرر و زیان سقف ارزشی كالاهای حمل شده توسط این شركت را پنج میلیون ریال تعیین كرده است و اگر خسارتی به آنها وارد شود جبران آن به عهده فرستنده است.

همچنین اگر در حین جابه‌جایی كالای مشمول بیمه شركت، به دلیل بی‌احتیاطی پیك خسارتی به كالا وارد شود خود پیك باید خسارت را پرداخت كند.

در این میان اشیایی هستند كه جبران خسارت وارده به آنها از هیچ طریقی ممكن نیست. مثلا اگر یك لوح گلی كه روی آن مطالب مهمی نوشته شده باشد اتفاقا در جریان جابه‌جایی نامه بشكند، نمی‌توان برای آن كاری كرد. مخصوصا اگر روی آن لوح باج‌خواهی شده باشد و پای منافع در میان باشد.

نگین شیرآقایی، سام فرزانه