خشکسالی و ضرورت سازگاری با تغییرات اقلیمی

در دنیای کنونی مهم نیست ما کجا قرار گرفته ایم, مهم این است باید به کجا برویم

در دنیای کنونی مهم نیست ما کجا قرار گرفته‌ایم، مهم این است باید به کجا برویم. با یک مثل آفریقایی این مهم را به گونه دیگر بیان می‌کنم. در آفریقا می‌گویند: هر روز صبح در آفریقا یک آهو در حالی از خواب بر می‌خیزد که می‌داند باید از سریع‌ترین شیر تندتر بدود وگرنه کشته خواهد شد. یک شیر نیز درحالی از خواب بر می‌خیزد، که می‌داند باید از کندترین آهو پیشی بگیرد، در غیر اینصورت از گرسنگی خواهد مرد. پس مهم نیست که شما شیر هستید یا آهو، وقتی که خورشید طلوع می‌کند، شما بهتر است بدوید. در دنیای امروز که جمعیت آن در حال افزایش است و شرایط آب و هوایی در حال نوسان‌های شدید است باید دوید. جمعیت جهان در سال ۱۹۵۰، ۲/۵ میلیارد نفر بود. این جمعیت سال ۲۰۰۰ به ۶ میلیارد نفر می‌رسد. پیش‌بینی می‌شود این ارقام در سال‌های ۲۰۲۵ و ۲۰۵۰ به ترتیب به ۸ و ۳/۹ میلیارد نفر برسد و سرانجام بین ۵/۱۰ تا ۱۱ میلیارد نفر به تعادل می‌رسد.

● سال حوادث غیر مترقبه

سال گذشته برای ایران سال حوادث غیر مترقبه و پدیده‌های حدی آن هم با منشأ آب و هوایی بود. برهمین اساس حوادثی که در سال‌گذشته اتفاق افتاده منجر به تشدید شدن خشکسالی سال جاری شد. پدیده خشکسالی همواره در چهار مرحله ظهور می‌کند اما خشکسالی سال جاری هر چهار مرحله را با هم در بر داشته است.

همانطور که مطرح شد دلیل آن هم حوادث غیر مترقبه سال‌های گذشته است. سال ۱۳۸۶ توفان گونو، آلودگی هوا، سیل، سرما و یخبندان بی‌سابقه دی‌ماه ۸۶، سقوط بهمن، خشکسالی، توفان شن، گرد و خاک همگی منجر به تشدید شدن شرایط خشکسالی شد. البته در کنار حوادث غیر مترقبه که کشور را به‌طور منحصر تحت تاثیر قرار داده است مسائلی از جمله عدم‌کنش تابش خورشیدی با جو و زمین مورد توجه دانشمندان است. در حال حاضر تماس خورشید با زمین و عدم‌انعکاس انرژی که به زمین می‌رسد از جمله عوامل موثر بر نوسان اقلیم است. زیرا بسیاری از نقاط قدرت بازپس دادن انرژی که در روز دریافت می‌شود ندارد. بدین ترتیب تغییر اقلیم، بدون ابهام به دلیل میانگین دمای سطح کره زمین است. نمودارهای زیر این شرایط را به‌خوبی نشان می‌دهد.

تغییر اقلیم؛ تغییر بدون ابهام و روشن در میانگین دمای سطح کره زمین می‌باشد ۱۱ سال از ۱۲ سال اخیر به عنوان گرم‌ترین سال‌های ثبت شده در کره زمین بوده است.

تغییرات دمای سطح کره زمین در قاره‌های مختلف؛ خشکی‌ها و آب‌ها .

● دیدبانی جهانی زمین

در شرایط کنونی دیدبانی جهانی زمین Global Earth Observationیک سیستم جامع و فعال است که منجر به مدیریت جهان می‌شود. در این مجموعه آب، کشاورزی، سلامتی، بلایای طبیعی، اقلیم، انرژی، هوا، اکوسیستم و تنوع زیستی در کنار هم دیده و بررسی می‌شود. زیرا با روند موجود گرمایش جهانی، در ۳۰ سال آینده انتظار می‌رود تحولات زیادی در سطح جهان اتفاق بیفتد. این تغییرات طی بررسی‌های انجام شده تغییرات میدان بارندگی، تغییرات زمانی و مکانی، تغییرات شدت و مدت، تغییرات میدان باد، اثرگذاری بر احداث نیروگاه‌های بادی، تغییرات دمایی، تاثیر در میدان رطوبت نسبی و تنش‌های حرارتی (سرد و گرم) است.

به همین دلیل انتظار سیاستگذاران از متخصصان هواشناسی و اقلیم شناسی و مشاوران در مورد تغییرات آب و هوا را می‌توان در تقریبا ۹ محور خلاصه کرد.

۱) میزان گرمایش مورد انتظار چقدر خواهد بود؟

۲) نرخ افزایش سطح آب دریاها چقدر خواهد بود؟

۳) در چه زمانی اقیانوس منجمد شمالی خالی از یخ خواهد شد؟

۴) آیا خشکسالی‌ها و سیل‌ها تشدید خواهد شد؟

۵) آیا رویدادهای حدی اقلیمی افزایش می‌یابد؟

۶) آیا احتمال تغییرات ناگهانی و شدید وجود دارد؟

۷) آینده لایه ازن چه خواهد بود؟

۸) تغییرپذیری طبیعی در شرایط تغییر جهانی چگونه ارزیابی می‌شود؟

۹) اقلیم و وضعیت جوی چگونه به هم مرتبط می‌شوند؟

● چالش اصلی رابطه‌های ناگسسته

در شرایط خشکسالی اخیرا آنچه مهم است ارتباط مستمر دولت – دانشگاه – صنعت است؛ جریانی که عملا وجود ندارد. هر کدام از گروه‌های مذکور به‌صورت مجزا حرکت می‌کنند در حالی که این حرکت فایده‌ای ندارد.

البته سهم سرمایه‌گذاری در ایران بسیار کمتر از کشور‌های توسعه یافته است. سهم سرمایه‌گذاری اروپا در تحقیق و توسعه ۲درصد است. آنها بر اساس مدل‌های سیستم نوآوری و خلاقیت با درهم تنیدگی سه‌جانبه (دولت – دانشگاه – صنعت)، تصمیم‌گیری استراتژیک و رابطه متقابل شبکه‌ها و تقرب حرکت می‌کنند. اما در ایران چنین اتفاقی نمی‌افتد. سهم تحقیقات آن هم بسیار پایین است. درحالی که تحقیقات در گرو مثلث نوآوری، دانش، پول با تحقیقات پول تبدیل به دانش می‌شود و با سیستم ابتکارات و نوآوری، دانش تبدیل به پول می‌شود. طبق مطالعات انجام شده ارزش افزوده تحقیقاتبیش از مواد مخدر است. ارزش افزوده R&D o‌۳۰۰درصد، مواد مخدر ۳۰۰درصد، صنعت ۱۵-۸ درصد و کشاورزی ۱۲-۴درصد است.

امروز R&D در سایه خلاقیت و نوآوری ارزش افزوده دنیاست و مراکز تحقیقاتی خصوصی و دولتی امروز باید پیشرو R&D باشند. ولی گذشته از این موضوع که باید مورد توجه قرار گیرد همکاری بخش خصوصی، دولت و دانشگاه بسیار قابل توجه است؛ موضوعی که بی‌توجهی با آن موجب چالش اصلی کشور شده. اکنون نهاد تولید ثروت، صنعت و دستگاه اجرایی و نهاد تولید علم، دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی است ولی آنان مجزا حرکت می‌کنند. در کشور با وجود اینکه اطلاعات زیادی در مورد مبحث خشکسالی و اقلیم حاکم بر کشور وجود دارد ولی هنوز معضل خشکسالی برطرف نشده است. در کشور نبود ارتباط مستمر و منطقی بین دولت، بخش خصوصی و دانشگاه منجر شده چالش خشکسالی لاینحل بماند. در اغلب کشورهای در حال توسعه از جمله ایران داده‌ها و اطلاعات به صورت منفرد و مجزا استفاده می‌شود و همین امر باعث می‌شود مشکلات حل نشود، اگر سه حوزه دانشگاه، بخش خصوصی و دولت به صورت منسجم و هماهنگ حرکت کنند، می‌توان معضلات ناشی از خشکسالی را کاهش داد.

علی‌محمد نوریان

معاون وزیر راه و ترابری و رئیس سازمان هواشناسی