ایران

ایران كشور پهناوری در جنوب غربی آسیا است كه نزدیك ۱۶۴۸۰۰۰ كیلومتر مربع پهناوری دارد نام ایران یادآوری كوچ مردمانی با نام آریایی به این سرزمین است كه پیش از آن ها نیز مردمانی با تمدنی باشكوه در آن می زیستند

ایران كشور پهناوری در جنوب غربی آسیا است كه نزدیك ۱۶۴۸۰۰۰ كیلومتر مربع پهناوری دارد. نام ایران یادآوری كوچ مردمانی با نام آریایی به این سرزمین است كه پیش از آن‌ها نیز مردمانی با تمدنی باشكوه در آن می‌زیستند. ایران در كشورهای غربی به سرزمین پارس‌(Persia) نیز شناخته می‌شود كه یادآور نامی‌ است كه یونانی‌ها به امپراتوری شكوهمند هخامنشیان(مردمانی از تبار پارس‌) داده بودند. این كشور پس از انقلاب سال ۱۳۵۷ خورشیدی( ۱۹۷۹ میلادی) به نام جمهوری اسلامی ایران خوانده می شود.

● نیم‌نگاه

▪ موقعیت: خاورمیانه، بین دریای خزر در شمال و خلیج فارس و دریای عمان در جنوب و بین افغانستان و پاكستان در شرق و تركیه و عراق در غرب

▪ مختصات جغرافیایی: بین ۵۳ درجه شرقی و ۳۲ درجه شمالی

▪ مساحت: ۶۴۸/۱ كیلومتر مربع(۶۳۸/۱ كیلومتر مربع خشكی و ۱۲هزار كیلومتر مربع آب)

▪ مرز: ۵۴۴۰ كیلومتر( ۹۳۶ كیلومتر با افغانستان، ۳۵ كیلومتر با ارمنستان، ۴۳۲ كیلومتر با آذربایجان، ۱۴۵۸ كیلومتر با عراق، ۹۰۹ كیلومتر با پاكستان، ۴۹۹ كیلومتر با تركیه، ۹۹۲ كیلومتر با تركمنستان)

▪ آب و هوا: بیشتر خشك و نیمه‌خشك، در كناره‌ی جنوبی دریا‌ی خزر معتدل

▪ بلندترین نقطه: دماوند با ۵۶۷۱ متر

▪ پست‌ترین نقطه: دریای خزر ۲۸ متر

▪ جمعیت: ۷۰۰۴۹۲۶۲ نفر(برآورد ۲۰۰۷ )

▪ دین: اسلام( ۸۹ درصد شیعه، ۹ درصد سنی، ۲ زردشتی، مسیحی و یهودی)

▪ زبان‌ها: فارسی(رسمی)، آذری، گیلكی، مازندرانی، كردی، لری، تركمنی، بلوچی، عربی،

▪ حكومت: جمهوری اسلامی

▪ ریاست جمهور: محمود احمدی‌نژاد

▪ پایتخت: تهران

▪ منابع طبیعی: نفت، گاز، زغال‌سنگ، مس، آهن، گوگرد، سرب، روی، نمك، سنگ‌های ساختمانی، طلا، منگنز، آلومینیم

▪ صنعت: نفت و گاز، پتروشیمی، خودروسازی، فرآوری آهن،مس و آلومینیم، تولید برق، صنایع دستی

▪ محصولات كشاورزی: گندم، جو، برنج، میوه، پنبه، چغندر قند، نی‌شكر، آجیل، فرآورده‌های دامی

▪ تولید ناخالص ملی: ۹/۵۶۹ میلیارد دلار(برآورد ۲۰۰۵ )

▪ پول: ریال

▪ دامنه‌ی اینترنتی: ir

▪ پیش‌شماره‌: ۹۸

● همسایه‌های خودی

مرزهای ایران طی تاریخ دراز این كشور بارها تغییر یافته است. ایران در زمان امپراتوری پارس‌ها(هخامنشیان) از رود سند در پاكستان تا نیل در مصر و بخش‌هایی از لیبی در شمال آفریقا و هم‌چنین بخش‌هایی از تركیه و دیگر سرزمین‌های ساحل شرقی مدیترانه را در بر می‌گرفت. در دوره‌های پس از هخامنشیان نیز گاه بر پهناوری امپراتوری ایران افزوده می‌شد و گاه بخشی از آن به دست دیگران می افتاد. اكنون بسیاری از آن سرزمین‌ها خود كشوری شده‌اند و همسایگان كنونی ایران به شمار می‌آیند و عبارتند از: تركمنستان، آذزبایجان و ارمنستان در شمال؛ افغانستان و پاكستان در شرق؛ تركیه و عراق در غرب. ایران كنونی از جنوب به خلیج فارس و دریای عمان می‌رسد و جزیره‌های خارك، كیش، لاوان، هندورابی، ابوموسی، سیری، قشم، هرمز، لارك، هنگام، تنب كوچك، تنب بزرگ و چند جزیره‌ی كوچك دیگر از خاك آن به شمار می‌آیند.

● پستی و بلندی

بیش از نود درصد ایران كنونی در فلات سه‌گوشه‌ای به نام فلات ایران جای گرفته است. رشته كوه البرز در راستای مرز شمالی كشیده شده است و قله‌ی آتش‌فشانی دماوند، كه بلندترین قله‌ی این كشور است، به بلندی ۵۶۷۱ متر از سطح دریا، در این رشته كوه جای دارد. رشته كوه البرز در شرق به كوه‌های خراسان و در غرب به كوه‌های آذربایجان می‌رسد. كوه‌های آلاداغ و بینالود از بلندترین كوه‌های خراسان هستند كه قله‌هایی مانند بینالود، به بلندی ۳۵۲۰ متر از سطح دریا، و قله‌ی شاه‌ جهان، به بلندی ۳۳۵۰ متر از سطح دریا، را در خود جای داده‌اند. دو آتش‌فشان خاموش به نام‌های سبلان، به بلندی ۴۸۱۱ متر از سطح دریا، و سهند، به بلندی ۳۷۱۰ متر از سطح دریا، در كوه‌های آذربایجان جای دارند.

دیگر رشته كوه مهم ایران، زاگرس است كه از كوه‌های آذربایجان آغاز می‌شود و در راستای مرز غربی به سوی جنوب و جنوب شرقی كشیده شده است تا به كوه‌های مكران در بلوچستان می‌رسد. این رشته كوه سرچشمه‌ی بسیاری از رودهایی است كه جلگه‌های بارور پیرامون را سیراب می‌كنند. آتش‌فشان خاموش دنا، به بلندی ۴۴۰۹ متر از سطح دریا، بلندترین قله‌ی رشته كوه زاگرس است و قله‌های دیگری چون زردكوه، به بلندی ۴۲۲۱ متر از سطح دریا، دالاهو، به بلندی ۴۰۵۰ متر از سطح دریا، و الوند، به بلندی ۳۵۷۵ متر از سطح دریا، از قله‌های دیگر این رشته كوه است كه كوه‌نوردان زیادی را به سوی خود می‌خوانند.

فلات مركزی ایران، كه بین دو رشته كوه البرز و زاگرس جای گرفته است، نیز چندان از ناهمواری بر كنار نیست، بلكه دو رشته كوه از آن می‌گذرند. رشته‌ی مركزی كه از كاشان آغاز می‌شود، از میانه‌ی كرمان می‌گذرند و در راستای جنوب شرقی تا بلندی‌های بلوچستان كشیده می‌شود. شیركوه در جنوب غربی یزد، به بلندی ۲۰۷۵ متر از سطح دریا، و بزمان در شمال غربی ایرانشهر، به بلندی۳۴۹۰ متر از سطح دریا، از بلندترین قله‌های این رشته كوه است. رشته‌ی دیگر از نیشابور تا مرز بلوچستان كشیده شده است. آتش‌فشان خاموش تفتان، به بلندی ۴۰۵۰ متر از سطح دریا، بلندترین قله‌ی این رشته كوه است.

دشت كویر و دشت لوت از دشت های اصلی ایران هستند كه آب و هوای كویری و نیمه كویری دارند. دشت كویر كه به كویر نمك نیز شناخته می‌شود در جنوب رشته كوه البرز میان خراسان، سیستان، سمنان، قم، كاشان و یزد جای دارد. بیش‌تر تیم كویر را شن و سنگریزه پر كرده است كه همراه ذره‌های نمك با وزش باد به جنبش در می‌آیند كه برای آبادی‌ها و مسافران می‌تواند بسیار خطرناك باشد. میانگین بارش سالانه در كویر نمك نزدیك ۱۰ سانتی‌متر است و تفاوتی دمای شب و روز آن تا ۷۰ درجه‌ی سیلیسیوس می‌رسد. دشت لوت جنوب شرقی ایران را پوشانده و میانگین بارندگی سالیانه‌ی آن نزدیك ۷ سانتی‌متر است. بادهای این كویر، به‌ویژه باد ۱۲۰ روزه كه در تابستان می‌وزد، توفان‌های شن سهمگینی به همراه می‌آورند. گستره‌ی دمایی شب و روز این كویر از ۵/۷- تا ۵/۴۴ درجه‌ی سیلیسیوس است.

● رودها و دریاچه‌ها

بیش‌تر جلگه‌های بارور ایران در كناره‌ی دریای خزر و خلیج فارس و دریای عمان قرار دارند. این جلگه‌ها را رسوب خاك‌هایی به وجود آورده‌اند كه رودها طی میلیون‌ها سال با خود آورده‌اند. در جلگه‌های شمال ایران بیش از ۳۵۰ رود كوچك و بزرگ جاری است كه ارس، سفیدرود(قزل اوزن)، اترك، گرگان، هراز، چالوس، بابل، تالار، تجن و نكا از مهم‌ترین آن‌ها هستند. رودهای كرخه، دز، كارون، جراحی، تاب، دالكی، سند، نابند، مهران، شور و میناب از مهم‌ترین رودهای جلگه‌های جنوبی ایران هستند. رودهای زاینده رود، كه به مرداب گاوخونی می‌ریزد، زرینه‌رود، كه به كرج و جاجرود وارد می‌شود، حبله رود،كه به دریاچه‌ی قم می‌ریزد، رود كر یا كورش، كه به دریاچه‌ی نیریز یا بختگان می‌ریزد و بمپور و هلیل‌رود، كه به جزموریان می‌ریزند، از مهم‌ترین رودهایی هستند كه از بخش‌های مركزی ایران می‌گذرند.

ایران در كناره‌ی جنوبی بزرگ‌ترین دریاچه‌ی جهان، یعنی دریای خزر جای گرفته است. این دریاچه نزدیك ۴۲۴ هزار كیلومتر پهناوری دارد و كشورهای ایران، تركمنستان، قزاقستان، روسیه و آذربایجان در پیرامون آن جای گرفته‌اند. این دریاچه بازمانده‌ی اندكی از دریای بزرگی به نام تتیس است كه در دوران نخست زمین‌شناسی تا دوراه سوم زمین‌شناسی از شمالگان تا اقیانوس هند می‌رسیده است. دریاچه‌ی ارومیه، دریاچه‌ی نمك(دریاچه‌ی قم یا دریاچه‌ی حوض سلطان)، دریاچه‌ی بختگان(دریاچه‌ی نیریز) مهارلو، پریشان و دو دریاچه‌ی گذرا، دریاچه‌ی هامون و جازموریان كه هنگام پربارانی پدید می‌آیند، از دیگر دریاچه‌های ایران هستند. بر فراز برخی از قله‌های آتشفشانی نیز دریاچه‌های كوچكی وجود دارد كه دریاچه‌های تفتان، تار و مویج در نزدیكی دماوند و تخت سلیمان در آذربایجان، از جمله‌ی آن‌ها هستند.

● سرزمین چهار فصل

كشور ایران را رشته‌ كوه‌های‌ بلندی از هر سو فراگرفته است. همین كوه‌ها از رسیدن بادهای باران آور به مركز ایران جلوگیری می‌كنند. از این رو، بارندگی در بخش‌های مركزی بسیار اندك است و نزدیك به یك ششم سرزمین ایران را بیابان‌ها می‌سازند. این سیمای خشك باعث شده است آب و هوای ایران را از گونه‌ی قاره‌ای با زمستان‌های سرد و تابستان‌های گرم تعریف كنند. با این همه، گوناگونی آب و هوا در ایران بسیار شگفت‌انگیز است و همه گونه آب و هوا را در این كشور پهناور می‌توان یافت.

گستره‌ی عرض جغرافیایی( میان ۲۵ تا ۴۰ درجه)، قرار گرفتن در گستره‌ی فشار هوا(فشار هوای سنگین سیبری، سبك مدیترانه‌ای و موسمی هند)، چگونگی آرایش رشته‌كوه‌های البرز، زاگرس و رطوبت دریای خزر و خلیج فارس و دریای عمان و بادهای گوناگونی كه بر این سرزمین می‌وزند، به آفرینش گوناگونی آب و هو ایی در ایران كمك كرده‌اند و نام سرزمین چهار فصل نیز از همین گوناگونی بر آن نهاده شده است.

كناره‌های دریای خزر از پر باران‌ترین بخش‌های ایران هستند و بارندگی سالانه آن‌ها ممكن است از ۱۵۰۰ میلی‌لیتر هم بگذرد. دما در تابستان گاهی به بیش از ۴۰ درجه‌ی سانتی‌گراد می‌رسد. هوای زمستان ملایم است و با بارش بسیار همراه است. در دامنه‌های شمالی البرز نیز بارش فراوانی دیده می‌شود. در برخی جاهای لرستان، دشت مغان و ارسباران نیز آب و هوایی مانند دامنه‌های البرز دیده می‌شود.

كناره‌های خلیج فارس بسیار گرم و از بندر لنگه تا بندر دیلم مرطوب است. میانگین سالانه‌ی دما در این كناره‌ها ۱۸ درجه است. بارش سالانه در بوشهر، كه نسبت به جاهای دیگر بارش بیش‌تری دارد، در سال ۱۳۷۲ خورشیدی، كم‌تر از ۲۰۰ میلی‌متر بوده است. این كناره‌ها مانند شهرهای آبادان، دزفول و اهواز در خوزستان تابستان‌ها گرم و دراز و زمستان‌های ملایمی دارند. بر عكس، در بخش‌های پهناوری از آذربایجان، كردستان، همدان، كرمانشاه، كهكیلویه و بویراحمد، بلندی‌های رشته كوه البرز و بخش‌هایی از خراسان شمالی، زنجان و قزوین، آب و هوای سرد را می‌توان دید كه بارش‌های زمستانی آن‌ها بیش‌تر به صورت برف است.

بخش‌های زیادی از ایران، شامل كویر لوت و كویر نمك و سرزمین‌های جنوب شرقی، آب و هوای بیابانی دارند. دوره‌ی گرما در این بیابان‌ها بیش از ۷ ماه به درازا می‌كشد. دمای شب و روز تفاوت زیادی با هم دارد. تابستان‌ها بسیار گرم و سوزاننده و زمستان‌ها بسیار سرد و گزنده است. در دامنه‌های از البرز و زاگرس كه به سوی دشت مركزی هستند، و دامنه‌های رشته‌كوه‌های مركزی و شرقی آب و هوای نیمه‌بیابانی دیده می‌شود و شهرهای پر جمعیت مركزی نیز بیش‌تر در این جاها بر پا شده‌اند.

● گیاهان و جانوران

گوناگونی اقلیم ایران باعث شده است گیاهان و جانوران گوناگونی در جای جای آن زندگی كنند. كرانه‌های دریای خزر از گونه‌های گیاهی و جانوری سرشار هستند. درختان بلوط، راش، زبان گنجشك، افرا، نارون، سرو كوهی، توسكا و مَمرز از درختان جنگلی ایران هستند. در خراسان، آذربایجان، لرستان، كردستان، كرمان‌شاهان، اصفهان، كهكیلویه، كوه‌های بختیاری و كرمان نیز بخش‌های جنگلی كوچكی وجود دارد. كویرها و بیابان‌های ایران پوشش گیاهی ناچیزی دارند و جانوران اندكی در آن‌ها می‌زیند. از بوته‌های وحشی، كه در دشت‌های نیمه‌بیابانی می‌رویند، صمغ‌های گوناگون از جمله كتیرا، سریش و سقز به دست می آید. لاله، گل سرخ، گل استكانی، شقایق، شمعدانی، زنبق، بنفشه، پامچال، ختمی و یاسمن از گل‌های بومی ایران هستند.

در جنگل‌های البرز پلنگ، خرس، گوزن، گراز و جوجه تیغی یافت می شود. روباه، یوزپلنگ، گرگ، شغال، سنجاب و خرگوش نیز در جنگل‌ها و دشت‌های نیمه‌بیابانی دیده می‌شود. در كویرها و نمك‌زارها، گورخر و آهو، در كوه‌ها، میش ، قوچ و بز و در جاهای باتلاقی خرس یافت می شود. گونه‌های فراوانی از مار و سوسمار، گونه‌ای تمساح، گونه‌هایی از خفاش، جوندگان و گربه‌های وحشی نیز در این سرزمین می‌زیند. علاوه بر پرندگان اهلی، مانند مرغ و خروس، اردك، غاز، كبوتر و بوقلمون، پرندگان وحشی مانند كبك، گنجشك، اردك وحشی، كبوتر چاهی، سار، تیهو، باقرقره، قرقاول، قمری، بلدرچین، درنا، كركس، عقاب، قوش، قرقی، لك‌لك، باز، سبزقبا، جغد، توكا، چكاوك، هدهد، حواصیل و هوبره، در ایران زندگی می‌كنند.

در رودهای، دریاچه‌ها، دریای خزر، خلیج فارس و دریای عمان گونه‌های فراوانی از ماهی‌ها و دیگر آبزیان زندگی می‌كند. ماهی آزاد، ماهی سفید، كولی، سوف و ماهی خاویار از مهم‌ترین ماهی‌های خزری هستند كه صید می‌شوند. پرندگان زیادی نیز هر ساله به كرانه‌های دریای خزر كوچ می‌كنند و زمستان خود را در آن‌جا می‌گذرانند. خلیج فارس و دریای عمان نیز جای زندگی ماهیانی مانند شوریده، حلوا، سرخو، قباد، ماهی تن، اره‌ماهی، فانوس ماهی، سفره ماهی و آبزیانی مانند میگو، ماهی مركب، خرچنگ دریایی، صدف، مرجان و اسفنج هستند. گونه‌هایی از كوسه و دلفین و گاهی نهنگ نیز در خلیج فارس و دریای عمان دیده شده است. البته، آلودگی‌های نفتی، كه پیامد چند چنگ در منطقه است، آسیب زیادی به زیست‌بوم خلیج فارس و دریای عمان وارد كرده است.

نویسنده: آقای حسن سالاری

منبع:

دهخدا، علی‌اكبر. لغت‌نامه(واژه‌ی ایران)، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۷۷

گیرشمن، رومن. ایران از آغاز تا اسلام. محمد معین. انتشارات معین، ۱۳۸۳

مصاحب، غلام‌حسین. دایره‌المعارف فارسی(مقاله‌ی بانك و بانك‌داری). انتشارات فرانكلین، ۱۳۴۵

میرهادی، توران(مقاله‌ی ایران از مجموعه مقاله‌های فرهنگ‌نامه‌ی كودك و نوجوان، به كوشش توران میرهادی)، شركت تهیه و نشر فرهنگ‌نامه‌ی كودكان و نوجوانان، ۱۳۷۹

پاركر، برتاموریس. فرهنگ‌نامه. رضا اقصی و همكاران. شركت سهامی كتاب‌های جیبی، ۱۳۴۶

دیاكونوف، میخائیل میخائیلوویچ. تاریخ ایران باستان. روحی ارباب. انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ دوم ۱۳۸۰

نلسون فرای، ریچارد. میراث باستانی ایران. مسعود رجب‌نیا. شركت انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۸۳

Children,s Encyclopedia Britanica. ۱۹۹۵

Encyclopedia Americana. ۱۹۹۸

Compton,s Encyclopedia. ۱۹۹۵

---