دنیا ؛ ابزار نه هدف

بصیرت و روشن‌بینی در دین، یکی از خواسته‌های مهم اولیای الهی و مومنان حقیقی است؛ چراکه کشف حقیقت و تمییزِ میان حق و باطل و نیز، پیمودن صراط مستقیم عبودیّت و بندگی خدا، تنها …

بصیرت و روشن‌بینی در دین، یکی از خواسته‌های مهم اولیای الهی و مومنان حقیقی است؛ چراکه کشف حقیقت و تمییزِ میان حق و باطل و نیز، پیمودن صراط مستقیم عبودیّت و بندگی خدا، تنها در پرتو نور معرفت و بصیرت میسّر است. خدای سبحان در قرآن کریم، اهل ایمان و صالحان را با وصف "بصیر" می‌ستاید و در مقام متمایز ساختن مومنان از کافران و عدم استواء میان آنها، از کافران و تبهکاران با عنوان "اعمی" یاد می‌کند: "و ما یستوی الاعمی و البصیر" نیز می‌فرماید: "مثل الفریقین کالأعمی و الأصم و البصیر و السمیع هل یستویان مثلاً"(هود:۲۴). در آیه دیگری در توصیف کافران، چنین بیان می‌دارد: "لهم أعین لا یبصرون بها و لهم آذان لا یسمعون بها"(اعراف: ۱۷۹). همین تعبیر در مورد منافقان نیز به کار رفته است: "صمٌ بکمٌ عمیٌ فهم لا یرجعون"(بقره: ۱۸) و

"لا یعقلون"(بقره: ۱۷۱).

امیرالمومنین علی (ع)، در بیان اهمیت برخورداری از بصیرت و بینش دینی، چنین فرموده‌اند: "ففقد البصر اهون من فقد البصیره؛ نابینایی آسان‌تر از کوردلی است"(۱) نیز فرموده‌اند: "ذهاب البصر خیر من عمی البصیره؛ نداشتن چشم ظاهر، از کوردلی و نداشتن بصیرت بهتر است"(۲). در کلام نورانی امام صادق (ع) نیز، آمده است: "طوبی لمن جعل بصره فی قلبه و لم یجعل بصره فی عینه؛ خوشا به حال کسی که دیده‌اش را در دل خویش قرار داد و آن را در چشم خود قرار نداد"(۳).

در منطق وحی، ترجیح زندگی فانی دنیا بر حیات باقی آخرت و به تعبیر دیگر، دنیاگرایی و فراموش کردن یاد خدا و آخرت، یکی از عوامل خاموش شدن نور هدایت الهی در قلب انسان و کور شدن چشم بصیرت وی، معرفی شده است(نحل: ۱۰۷-۱۰۸). حضرت علی (ع) می‌فرمایند: " من نسی الله سبحانه أنساه الله نفسه و أعمی قلبه؛ کسی که خدای سبحان را فراموش کند، خداوند او را از یاد خودش ببرد و دلش را کور کند"(۴).

قرآن کریم از بی‌توجهی تبهکاران به معاد و قیامت و بی‌اعتنایی به جهان آخرت، به "غفلت" تعبیر کرده، می‌فرماید: "یعلمون ظاهراً من الحیوه الدنیا و هم عن الآخره هم غافلون؛ دنیاگرایان تنها به ظاهر که حیات دنیاست، چشم دوخته‌اند و از باطن آن که آخرت است، غافلند"(روم:۷). در جهان‌بینی این عده، همه هستی و حقایق و معارف و ارزشهای والا، در پدیده‌های طبیعی و مادی خلاصه می‌شود و آنان به کلّی از یاد خدا و آخرت غافلند. آیات کتاب وحی به صراحت، تبعیت و پیروی از این افراد را ممنوع کرده: "و لا تطع من أغفلنا قلبه عن ذکرنا؛ و از آن کس که قلبش را از یادمان غافل ساخته‌ایم، اطاعت مکن" (کهف: ۲۸) و دستور روی‌گردانی از آنان را می‌دهد: "فأعرض عن من تولّی عن ذکرنا و لم یرد إلا الحیوه الدنیا"(نجم:۲۹) و آنها را فاقد بصیرت و کوردل، معرفی می‌نماید: "لا تعمی الأبصار و لکن تعمی القلوب التی فی الصدور؛ دیدگان کور نمی‌شود، بلکه دلهایی که در سینه‌ها است کور می‌شود"(حج/۴۶).

امام باقر (ع) با اشاره به این آیه شریفه، می‌فرماید: "إنّما الأعمی أعمی القلب فإنّها لا تَعمی الأبصار و لکن تعمی القلوب التی فی الصدور؛ کور حقیقی کسی است که قلبش کور باشد، در حقیقت چشمها کور نیست، لکن دلهایی که در سینه‌هاست کور است"(۵).

امیرالمومنین علی (ع) منشاء بینایی و کوری دل را چنین بیان می‌دارند: "من أبصر بها بصّرته و من أبصر إلیها أعمته"(۶). نگاه به دنیا به عنوان "هدف"، انسان را نابینا می‌کند، ولی نگاه به آن به عنوان "وسیله"، انسان را بینا می‌‌سازد. دنیا ابزار است نه هدف، پس هر که آن را به عنوان ابزار بنگرد و از آن استفاده ابزاری نماید، دنیا او را بصیر می‌کند، ولی اگر به دنیا چشم بدوزد و آن را هدف بپندارد، دنیا او را کور می‌‌کند. در بیان دیگری می‌فرمایند: "و إنّما الدنیا منتهی بصر الأعمی لا یبصر ممّا وراءها شیئاً و البصیر ینفذها بصره و یعلم أن الدار وراءها فالبصیر منها شاخص، والأعمی إلیها شاخص و البصیر منها متزوّد و الأعمی لها متزوّد". "اعمی" در این حدیث شریف، به معنای "اَکْمَه"، یعنی نزدیک‌بین و ظاهربین است و ظاهربین، کوردل است؛ زیرا او دنیا را می‌بیند ولی آخرت را نمی‌بیند. بصیر کسی است که نگاهش از مرز دنیا گذشته، به آخرت که درون و باطن همین دنیاست، نفوذ کند و اعمی کسی است که نگاهش به دنیا دوخته شده، از آن نمی‌گذرد(۷). مطابق فرمایش حضرت علی (ع)، بصیرت و بینش درونی در نتیجه زهد، یاد خدا و عدم دلبستگی به دنیا حاصل می‌شود: "ازهِد فی الدنیا یبصرک الله عوراتهه؛ در دنیا زهد پیشه کن، خداوند زشتی‌های آن را به تو نشان می‌دهد"(۸).آن حضرت در بیان ویژگی اولیاء الهی می‌فرمایند: "إنّ أولیاء الله هم الذین نظروا إلی باطن الدنیا إذا نظر الناس إلی ظاهرها و اشتغلوا بآجلها إذا اشتغل الناس بعاجلها؛ دوستان خدا آنان‌اند که به درون و حقیقت دنیا می‌نگرند، آن گاه که مردم به ظاهر آن چشم دوخته‌اند و سرگرم آینده دنیا (آخرت) می‌شوند آن گاه که مردم به امور زودگذر دنیا مشغولند"(۹).

پی‌نوشتها:

۱) غررالحکم، ج۲، ص ۵۷

۲) همان، ج۱، ص ۳۶۴

۳) تحف العقول، ص ۳۰۵

۴) غررالحکم، ج۱، ص ۳۶۴

۵) من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص ۳۷۹

۶) نهج البلاغه، خطبه ۸۲

۷) تفسیر تسنیم، ج ۲، ص ۳۳۹

۸) نهج البلاغه، حکمت۳۸۳

۹) همان، حکمت۴۳۲

علی خانی