جنوب شرقی ترکیه حکایت فقر و تروریسم

ترکیه را بهتر بشناسیم

بخش‌های جنوب‌شرقی ترکیه سال‌هاست یکی از اصلی‌ترین مسائل پیش روی این کشور به حساب می‌آید و همواره در کانون مناقشات درگرفته پیرامون آن، مساله تروریسم هم مطرح بوده. سفر دو سال پیش عبدا... گل، رییس‌جمهور ترکیه، به این سرزمین‌ها امکان کسب شناختی کلی از مشکلات منطقه را برای آنکارا فراهم ساخت.

اکنون گزارشگر روزنامه «زمان» ترکیه با محور قرار دادن موضوع اقتصاد به گفت‌وگو با کارآفرینان، اصناف، کشاورزان و فعالان مدنی منطقه جنوب‌شرقی پرداخته و متن زیر ترجمه‌ای از این گزارش است.

روزگاری مهم‌ترین توقفگاه‌های جاده تاریخی ابریشم در شرق و جنوب‌شرق ترکیه قرار داشت، اما به مرور زمان رونق حمل‌و‌نقل دریایی کاهش اهمیت مناطق یادشده را همراه آورد. البته در سال‌های آغاز جمهوری و پیش از سربرآوردن تروریسم، شهرهای جنوب‌شرقی در شرایطی برابر، از توسعه‌ای متوازن با شهرهای غربی ترکیه برخوردار بودند. مساله تروریسم باعث شد از دهه ۸۰ سال‌های ۱۹۰۰ مناطق جنوب‌شرقی به سرعت سیری قهقرایی را طی کنند؛ چندان که به عنوان نمونه دیاربکر که ششمین شهر توسعه‌یافته کشور بود، اکنون به جمع ۲۱ استان فقیر ترکیه پیوسته است.

تروریسم را می‌توان به عنوان منشاء اصلی عقب‌ماندگی اقتصادی و رشد بیکاری در سرزمین‌های مذکور ارزیابی کرد. توسعه‌نیافتگی صنعتی و ناکافی بودن تولیدات مبتنی بر کشاورزی، نتیجه‌ای جز افزایش بیکاری به همراه نداشته است. اکنون از اصناف تا اهل صنعت همگی بر سر یک دیدگاه متفق‌القول هستند: برای مقابله با ترور، پیش از هر چیز بایستی مساله بیکاری حل شود.

گفته فوق تصویری است از وضعیت حاکم بر مردم منطقه. صنایع دیاربکر به عنوان یکی از مهم‌ترین مراکز جنوب‌شرق در ۲۵ سال اخیر حرکتی رو به عقب داشته. به دلیل وقوع حوادث تروریستی و خشونت‌بار، شرکت‌های سرمایه‌گذاری هم این شهر مهاجرپذیر را ترک کرده‌اند. مهاجران ۴۸درصد جمعیت دیاربکر را تشکیل می‌دهند و این در حالی است که بسیاری از ساکنان اولیه شهر، زادگاهشان را ترک گفته‌اند. مهاجرت کارآفرینان به دلیل وقوع حوادث تروریستی از یک سو و از دیگر سو، سرازیر شدن سیل مهاجران روستایی به شهر، منطقه را از نظر اقتصادی با گرهی کور روبه‌رو کرده. آمار بیکاری در دیاربکر به شدت بالاست؛ چندان که در این شهر یک میلیون ‌و ‌۶۰۰هزار نفری نزدیک به نصف جمعیت تقریبا ۶۰۰ هزار نفره آماده‌ به ‌کار بیکار مانده‌اند؛ ۵۹۰هزار نفر دارای کارت سبز (کارت ویژه درمانی که در ترکیه توسط دولت در اختیار خانواده‌هایی با درآمد پایین قرار می‌گیرد. م.) هستند و ۱۵۰ هزار نفر هم از هیچ گونه خدمات اجتماعی بهره نمی‌برند. در واقع می‌شود گفت حدود نیمی از جمعیت دیاربکر خارج از دایره تامین اجتماعی قرار دارد. زیر ۱۸ ساله‌ها هم یک‌سوم جمعیت شهر را تشکیل می‌دهند.

«قاضیان تپ» دیگر شهر مهاجرپذیر منطقه نخستین توقفگاه کسانی است که قصد مهاجرت به شهرهای غربی ترکیه را دارند؛ چندان ‌که سالانه شش درصد به جمعیت این شهر افزوده می شود. با هدف کاستن از میزان جمعیت، برخی کارخانه‌ها را به «ماراش» و «عثمانیه» منتقل کرده‌اند و در نتیجه افراد بیشتری به جمع بیکاران قاضیان تپ اضافه شده است. در شهر «سییرت» که ده هزار کارمند و پنج هزار نیروی خدماتی در آن مشغول به کار هستند، بیش از نصف جمعیت حاضر به ‌کار هیچ شغلی به دست نیاورده. نماد این بیکاری، شلوغی کافه‌تریاهایی است که در طول جاده «گورس» به پذیرایی از جوانان می‌پردازند. در این شهر ۲۶۵ نفره، ۱۶۵ هزار نفر دارای کارت سبز هستند که همین، نشانگر فقر حاکم بر منطقه محسوب می‌شود. در «وان» هم دوسوم فعالان عرصه کشاورزی دست از کار کشیده‌اند و ۵۵ درصد نیروی حاضر به ‌کار با بیکاری دست به گریبان هستند. کارآفرینان فعال در منطقه معتقدند با هدف افزایش استخدام بایستی سیاست‌های تشویقی موجود مورد تجدیدنظر قرار بگیرد. رییس اتاق صنایع و معادن دیاربکر، محمد کایا، می‌گوید: «منطقه ما نه از تشویق‌های صندوق حمایت از بهره‌برداری‌کنندگان دوره تورگوت اوزال سودی به دست آورد، نه از تشویق‌های جدید ارائه شده. سیاست‌های تشویقی‌ای که تاکنون به اجرا درآمده، نتیجه‌ای جز افزایش شکاف بین استان‌های غربی با منطقه ما را در پی نداشته است. مثلا قانون تشویقی ماده ۵۰۸۴، استان‌هایی که درآمد سرانه آنها کمتر از ۱۵۰۰ دلار است را دربرمی‌گیرد. بر اساس همین قانون در شهرهای مجاور استان‌های توسعه‌یافته غربی سرمایه‌گذاری‌های کلانی انجام گرفته، اما توجه‌ اندکی به جنوب‌شرقی کشور شده. این وضعیت افزایش فاصله دو منطقه را به همراه دارد. ۲۱ استان توسعه‌نیافته ترکیه فقط از هشت درصد تشویق‌های سال ۲۰۰۶ بهره برده‌اند. از منابع اختصاص یافته دوره اوزال، جنوب‌شرقی ۷/۲ و آناتولی شرقی فقط ۲ درصد سهم داشت و در همان حال منطقه مارمارا ۴۴ درصد این منابع را به خود اختصاص داد. علاوه بر این چون کل منابع تخصیصی و سرمایه‌گذاری‌های دوره اوزال به صورت هبه عرضه می‌شد، این امر بازتاب‌های منفی‌ای را در ذهن ساکنان جنوب‌شرقی پدید آورد.»

کایا سخنان انتقادی‌اش را اینطور ادامه می‌دهد: «ما دیگر خواستار برنامه‌های تشویقی نیستیم؛ بلکه خواهان برداشته شدن گام‌های مشهود و انجام سرمایه‌گذاری‌هایی هستیم که به صورت عملی حرکتی به سوی توسعه محسوب شود.» اما رییس فدراسیون کارآفرینان و صنعتگران جنوب‌شرقی، جاهد اربالجی، عقیده دارد سیاست‌های تشویقی بخشی و منطقه‌ای باید در خصوص سرزمین‌های جنوب‌شرقی اعمال شود؛ چراکه به باور او این سیاست‌ها منجر به اثبات پتانسیل شهرهای مورد بحث خواهد شد. وی می‌افزاید: «سیاست‌های تشویقی را مثلا در قاضیان تپ می‌توان روی تولید قالی متمرکز ساخت، اما نساجی نیاز به سیاست‌های تشویقی ندارد؛ چون هم در اینجا و هم در استان‌های مجاور، کارخانه‌های نساجی زیادی مشغول به تولید هستند. تشویق‌های بخشی می‌توانند زمینه را برای توسعه گام به گام فراهم آورند.»

● ارائه تشویق‌ها بر اساس توانایی‌های هر شهر

«در هیچ کجای دنیا کشوری را نمی‌توان یافت که همه شهرهایش صنعتی باشند و کسی هم چنین توقعی ندارد.» رییس منطقه صنعتی قاضیان تپ، جاهد نقیب‌اوغلو، با بیان دیدگاه فوق ادامه می‌دهد: «مثلا نمی‌توان صنعتی شدن آنتالیا را به عنوان یک مطالبه مطرح کرد؛ چراکه آنتالیا یک شهر توریستی است. اگر استانی فاقد نهادهای صنعتی است، اما از زمینه و پتانسیل خوبی برای زنبورداری برخوردار است، بایستی همان عرصه فعالیت موجود در آن مورد تشویق قرار بگیرد. اگر منطقه‌ای مستعد تولید گردو است باید به این توانایی توجه کرد. از طرف دیگر باید در نظر گرفت که سرمایه‌گذارها هم برای سرمایه‌گذاری نمی‌توانند به همه جای کشور سفر کرده یا در همه جا اقدام به فعالیت کنند. برخی استان‌های شرقی اصلا دارای شرایط آب و هوایی مساعدی برای بعضی پروژه‌های صنعتی نیستند. چطور می‌توان از کارآفرین انتظار داشت در منطقه‌ای سرمایه‌گذاری کند که نصف سال زمین آن پوشیده از برف و یخ است؟ فراموش نکنیم بازاریابی برای تولیدات مقوله مهمی است و مقوله مهم دیگر تامین مواد خام و وجود ساختارهای لجستیک محسوب می‌شود.»

نقیب‌اوغلو تاکید می‌کند: «اگرچه قانون تشویقی ماده ۵۰۸۴ با نیتی خیرخواهانه به تصویب رسیده، نتوانسته اهداف پیش‌بینی شده را به طور کامل محقق سازد. ما نباید توقع داشته باشیم که سرمایه‌گذارها به اورفا، ماردین، سییرت یا دیاربکر بیایند؛ چندان‌که به‌رغم همه تشویق‌ها فقط یک مورد سرمایه‌گذاری در سییرت به ثبت رسیده.» رییس اتاق تجارت سییرت، ندیم کوزو پیشنهاد می‌کند ده شهر عقب‌مانده ترکیه معین شود و این شهرها از تشویق‌های ویژه برخوردار شوند. بنابر پشنهاد وی، بازپرداخت اعتبار تخصیصی صورت گرفته بایستی به ۱۰ تا ۱۵ سال افزایش یابد، چون یک‌و‌نیم سال از مدت پنج ساله در نظر گرفته شده برای بازپرداخت تخصیصات، صرف احداث کارخانه می‌شود.

رییس منطقه صنعتی قاضیان تپ، جاهد نقیب‌اوغلو با اشاره به اینکه استان آنها پایتخت صنعتی منطقه به حساب می‌آید، می‌گوید: «قاضیان تپ فقط از ۲/۱ درصد انرژِی مصرفی درترکیه استفاده می‌کند. صنایع استان ما هم پنج درصد مصارف برق صنعتی ترکیه را به خود اختصاص داده‌اند. ۸۰ هزار نفر در صنایع استان ما مشغول به کار هستند، اما در قاضیان تپ حتی یک مورد هم سرمایه‌گذاری دولتی دیده نمی‌شود. سال‌ها قبل یهودیان و ارامنه در قاضیان تپ زندگی می‌کردند. اهالی اینجا از ارامنه صنایع دستی و از یهودیان تجارت آموخته‌اند.»

بنا به گفته وی دومین و سومین نسل کسانی که به تجارت و تولید صنایع دستی روی آورده بودند، گزینه صنعت را برگزیدند و به موفقیت‌های مهمی نیز در زمینه صادرات دست یافتند، اما دور ماندن این شهر از دایره تشویق‌های اعمالی، قاضیان تپ را در عرصه رقابت صنعتی به عقب راند؛ چندان‌که برخی موسسه‌ها و شرکت‌ها به سوی تعطیلی سوق یافتند و برخی به «قهرمان ماراش» و عثمانیه نقل مکان کردند و در نتیجه روزبه‌روز بر تعداد بیکاران قاضیان ‌تپ افزوده شد.

رییس اتاق تجارت قاضیان تپ، محمد اسلان، می‌گوید: «برای رونق تجارت مرزی تقویت مناسبات با سوریه و ایران دارای اهمیت بسیاری است. هر مساله‌ای در مناسبات ترکیه و ایران پدید بیاید، می‌تواند صادرات ما به کشورهای آسیای میانه را با مشکل روبه‌رو کند، چون مسیر انتقال تولیدات ما به این کشورها از ایران می‌گذرد. عراق هم پذیرای بیشترین حجم مبادلات ما است. از همین رو بایستی با همراهی کشورهای همسایه به تحقق پروژه‌های توسعه‌ای بیاندیشیم.»

در بین شهرهای یادشده «شانلی اورفا» حکایت دیگری دارد: تجارت زمین. شانلی اورفا از نظر مساحت جزو بزرگ‌ترین استان‌های ترکیه محسوب می‌شود. رییس انجمن کارآفرینان جوان این شهر، محمد ارتکین می‌گوید: «خرید و فروش زمین در حال حاضر به پرسودترین کار ممکن در شانلی اورفا بدل شده؛ چندان‌که در طول سال می‌توان از همین طریق به دو برابر کردن ثروت اولیه خود پرداخت. وضعیت مذکور سبب شده تا جذابیت سرمایه‌گذاری روی مقولات تولیدی از بین برود. اینجا گاه حتی خریدار و فروشنده زمین روی قطعه‌ای به معامله می‌نشینند که هیچ یک آن را ندیده‌اند.»

تروریسم و فقر! جنوب‌شرقی ترکیه ‌سال‌هاست که با این دو پدیده روبه‌رو است. آیا فقر منجر به زایش گروه‌های تروریستی شده؟ آیا این گروه‌ها در صورت برقراری رفاه اقتصادی نیز به عملیات‌های خود همچون یک برنامه اعتقادی ادامه خواهند داد؟ اکنون استمرار فعالیت‌های تروریستی به عنوان عامل بازدارنده توسعه منطقه ارزیابی می‌شود. سیاست جدید اصلاحات دموکراتیک حزب عدالت و توسعه آیا در چند سال آینده چهره‌ای دیگر به این منطقه خواهد بخشید؟ در هر حال اینجا باز به عرصه تضاد امید و ناامیدی بدل شده.

مترجم: آیدین فرنگی