نگاهی بر جغرافیای تاریخی کرمان

ایالت کرمان به نوشته اصطخری جغرافیدان بزرگ مسلمان قسمت عمده اش از بلاد «جروم» یعنی گرمسیر بوده و در حدود یک چهارم آن کوهستانی و محصول بلاد صرود یعنی سرد سیر در آنجا به عمل می آمده …

ایالت کرمان به نوشته اصطخری جغرافیدان بزرگ مسلمان قسمت عمده اش از بلاد «جروم» یعنی گرمسیر بوده و در حدود یک چهارم آن کوهستانی و محصول بلاد صرود یعنی سرد سیر در آنجا به عمل می آمده است زیرا قسمت اعظم خاک این ایالت در کویر واقع شده و بین شهر های آن بیابان های بزرگ افتاده و آبادی های آن مثل آبادی های فارس به یکدیگر متصل نیست.

یاقوت حموی دیگر جغرافیدان مسلمان در این باره می نویسد: کرمان در دوره سلاجقه از بهترین و آبادترین بلاد محسوب می شد ولی در قرن هفتم که وی جغرافیای خود را می نوشت شهر های آن ایالت خراب بود و کشتزار ها بی حاصل و اهالی سرگردان و بیچاره بودند و بالا خره در پایان قرن هشتم جنگ های امیر تیمور ویرانی و خرابی کرمان را تکمیل کرد و آن ناحیه را به ورطه خرابی و بدبختی فرو برد. مقدسی در قرن چهارم کرمان را به پنج کوره یعنی پنج ولایت تقسیم کرده که هر ولایتی به اسم کرسی آن ولایت موسوم بوده است از این قرار: اول بردسیر با ناحیه خبیص در شمال آن. دوم سیرجان در مرز فارس. سوم بم. چهارم نرماسی واقع در سمت شرق و حاشیه کویر و پنجم جیرفت مجاور سواحل دریای عمان.کرمان از شمال و شرق به کویر و از جنوب غربی به دریا محدود بود و از طرف مغرب به قول اصطخری مرز کرمان در نزدیکی سیرجان مانند آستینی در خاک فارس پیش رفتگی داشت.

شهر بابک نیز چنان که بعضی از نویسندگان قدیم ذکر کرده اند از توابع ایالت کرمان به شمار می آمده است. سیرجان کرسی اسلامی قدیم کرمان در زمان ساسانیان نیز شهر عمده آن ایالت بود و جغرافی نویسان عرب زبان آن را السیرجان و الشیرجان نوشته اند.خرابه هایی که اخیرا در قلعه سنگ بالای تپه ای در ۵ کیلو متری شرق سعید آباد سر راه بافق کشف گردیده همان محل سیرجان کرسی قدیم است زیرا از وسعت خرابه های مزبور با توجه به مسافت هایی که در کتب جغرافیای قرون میانه ذکر گردیده معلوم می شود که آن خرابه ها در همان محل شهر سیرجان واقع است و اگر چه ناحیه کنونی سیرجان فقط جزئی از ولایت قدیم آن است همچنان نام قدیم خود را حفظ کرده است.سیرجان پس از ورود اسلام کماکان مرکز اسلامی ایالت کرمان باقی ماند و تا اواسط قرن چهارم که جنوب ایران تحت استیلای آل بویه درآمد بر این حال بود. حاکمی که از طرف آل بویه برای کرمان تعیین گردیده ابن الیاس نام داشت به علت نامعلومی از سیرجان به بردسیر (کرمان) منتقل و دستگاه و دیوان دولتی را به کرمان کنونی آورد از آن پس سیرجان از اهمیت افتاد. با این حال باز سیرجان در زمان حیات اصطخری

بزرگ ترین شهر کرمان بوده است. سقف خانه های آن شهر را به علت کم بودن چوب طاق زده بودند. مقدسی می نویسد: سیرجان در زمان آل بویه از شیراز بزرگ تر و باشکوه تر بود و دو بازار داشت کهنه و نو با سرمایه های هنگفت و پارچه های قماشی که سیرجان از جهت آنها معروفیت خاص داشت همچنین کوچه های وسیع و عمارت های خوب و باغستان هشت دروازه.

برج و باروی شهر سیرجان به قدری مستحکم بوده که بارها در مقابل حمله های تیمور و سرداران و گماشتگان او مقاومت کرد و چنان که در متون تاریخی آمده است نزدیک به دو سال در محاصره لشکر تیموریان به مقاومت خود ادامه داد تا اینکه بالاخره به علت اتمام آذوقه ساکنین شهر مجبور به تسلیم شدند. پس از این حمله نام سیرجان از تاریخ محو و محل صحیح آن نامعلوم شده تا اینکه در اثر کاوش های اخیر در خرابه های قلعه سنگ آثاری از این شهر بزرگ قدیمی یافت شد.

ساناز علیمحمدی