شایستگی شبکه ای و جستجوی اطلاعات در اینترنت

نویسنده در این نوشتار, پرسشهای مفهومی و عملی شایستگی شبكه ای را در زمینه جستجوی اطلاعات منعكس می سازد به این ترتیب كه شایستگی شبكه ای به عنوان یكی از شایستگیهای اطلاعاتی منظور شده و به منزله زبردستی در چهار حوزه كلی تعریف شده است

مقدمه

محیط اطلاعاتی شبكه‌ای كه با اینترنت بهینه شده است، الزامات نوینی از مهارت و شایستگی را در مردم جهت جستجوی بی‌وقفه اطلاعات، باعث شده است. این شرایط در نتیجه توجه به بزرگراههای اطلاعاتی و متعاقب آن مهارتهای پایه‌ای است كه افراد باید در فناوری اطلاعات و ارتباطات داشته باشند. به تازگی توجه به شكاف دیجیتالی بین ثروتمندان و فقیران اطلاعاتی، منجر به ‌ایجاد پرسشهای جدیدی در مورد توسعه مهارتهای شهروندان در جوامع اطلاعاتی شده است. این مهارتها به همان اندازه برای تازه‌كاران مهم است كه برای مجربان. بنا براین نیازی آشكار به «شایستگی شبكه‌ای۱» وجود دارد. اگر چه بحثهای متعددی در باب الزامات جدیدی از «سواد اطلاعاتی۲» یا «سواد دیجیتالی۳» شده است، اما پرسشهای مفهومی در خصوص «شایستگی۴» و «مهارت۵» درجامعه شبكه‌ای، به ندرت تحلیل شده است. به همین ترتیب پرسشهایی مانند چگونه ممكن است شایستگیها و مهارتها به صورت جزئی از فرایند جستجوی اطلاعات در مدلی ارائه شوند، در مطالعات مربوط به اطلاعات، مهمل انگاشته شده‌اند. در مقابل، تعداد مطالعات تجربی مربوط به مهارتهای كاربران در جستجوی اینترنتی، رشد زیادی داشته است. بیشتر محققان این‌گونه مفاهیم را واضح و شناخته شده می‌پندارند. مطالعات مربوط به سواد اطلاعاتی، اغلب به ارائه سیاهه‌ای از كیفیتهای مورد نیاز برای افرادِ باسواد اطلاعاتی منتج می‌شود. حتی در میان نوشته‌های توصیفی و برنامه‌ریزی شده‌ای كه ممكن است برای توسعه آموزش استفاده‌كنندگان از كتابخانه مفید باشد، چنین رویكردهایی به سواد اطلاعاتی كافی نیست.اگر چه شماری از مفاهیم مانند «سواد فناوری اطلاعات۶» و «مهارتهای اطلاعاتی۷» وجود دارند، اما هیچ‌كدام از آنها به طور كافی به خصیصه‌سازی ملزومات عملیات جستجوی اطلاعات در محیط شبكه‌ای نپرداخته‌اند. برای رسیدن به‌این هدف، مطالعه حاضر مفهوم «شایستگی شبكه‌ای» را به عنوان یكی از «شایستگیهای اطلاعاتی۸» معرفی می‌كند.

گزاره‌های پژوهش

به خاطر تمركز این مطالعه بر شایستگیهای لازم برای جستجوی اطلاعات، پرسشهای تفصیلی مربوط به ارتباطات و شایستگیهای ارتباطی به میان نمی‌آید.

دو سؤال كلی در این جستار بررسی می‌شود:

- ویژگیهای خاص شایستگی شبكه‌ای چیست؟

- نوع نگرش به شایستگی شبكه‌ای، به عنوان جزئی از جستجوی اطلاعات در اینترنت چگونه است؟

ابتدا به منظور ارائه چارچوبی معنایی، مفاهیم «توانایی۹»، «شایستگی»، و «مهارت» به طور خلاصه بازبینی می‌شوند، سپس با بررسی ویژگیهای خاص شایستگی شبكه‌ای، مشكلات مفهومی مشخص می‌شوند.به منظور گذاردن ملاحظات فوق در فضایی عملی، مدلی از شایستگی شبكه‌ای طراحی و معرفی می‌شود. این مدل براساس تئوری شناخت اجتماعی آلبرت باندورا۱۰ (۱۹۸۶) است و در پایان، كلیت پژوهش با عنایت به این مدل روشن می‌شود.رویكردی به مفاهیم كلی: از توانایی تا شایستگی و مهارت مفاهیم «شایستگی» و «مهارت» چندگانه بوده و می‌توان آنها را از زوایای مختلف تعریف كرد. تنها با واگرایی و یا همگرایی تعاریف شایستگی و مهارت، تشریح مفهومی صورت نمی‌گیرد. چندین مفهوم دیگر نیز با آنها نزدیكی معنایی دارند، مانند توانایی، گنجایش، و تجربه. اینكه این مفاهیم به چه نحوی رتبه‌بندی شوند و یا در یك سطح از عمومیت قرار داده شوند كار را مشكل‌تر می‌كند.در نگاهی اجمالی، شایستگی مربوط به توانایی شخص در سازگاری مناسب به منظور تسلط بر محیط، در طول زمان و برای دستیابی به هدف است. در این تعریف، مهارتها مربوط به یك لیاقت در شخص برای بقای رشد، و كامیابی می‌باشد. كاملاً روشن است كه وقتی فردی شایسته است، در دستیابی به آنچه می‌خواهد نیز تواناست. از سوی دیگر، مهارتها از دیدگاه اقتضائات شغلی یا موقعیتهای مشكل‌زا نیز قابل تعریف‌اند. از این منظر، شایستگیها و مهارتها، وسیله‌اند. یعنی آنها به خودی خود ارزش نیستند، بلكه وسایلی برای دستیابی به هدف‌اند.

توانایی، شایستگی، و مهارت

برای فراهم‌آوری چارچوبی برای تشریح بیشتر شایستگی شبكه‌ای، در اینجا در مورد ویژگیهای مفاهیم كلی توانایی، شایستگی و مهارت بحث می‌شود.به جهت اینكه توانایی، مضمونی اساسی برای مفاهیم دیگر است، قبل از همه مورد بازبینی قرار می‌گیرد. برپایه تعریف فرهنگ لغت، توانایی می‌تواند كیفیت یا موقعیتی از نیرومندی به لحاظ جسمی، روانی، و قانونی برای انجام كاری، و یا یك استعداد ذاتی و طبیعی و یك نوع زبردستی در نوع خاصی از فعالیتها قلمداد شود. كلمه شایستگی ریشه در واژه competence دارد كه به معنی «با هم تناسب داشتن۱۱» است. همراهی این مفهوم با مفاهیم پایه‌ای مثل«دانش» و «كنش» مورد توافق نیست.در نظریه‌های خردگرایانه، از شایستگی به عنوان مجموعه‌ای از موجودیتهای ثابت مربوط به هم، یا ویژگیهایی مشخص كه به وسیله كنشگران به دست آورده می‌شوند، یا مجموعه‌ای از ملزومات انجام كاری خاص یاد می‌شود. در مقابل، رویكردهای تفسیری در تعریف شایستگی بر راههای تجربه كاری (مثلاً در حرفه) و یا چگونگی تهیه وسایل مربوط به انجام یك كار تأكید می‌ورزند.مفهوم «مهارت» برای تعریف آسان‌تر از بقیه نیست. در فرهنگها مهارت را این‌گونه معنی كرده‌اند: دانشی در مورد وسایل و روش تكمیل یك كار، یا توانایی برای استفاده از دانش یك شخص به صورت مناسب و كاربرد آن در اجرا و انجام وظیفه. به بیان دیگر، سازمانی برای اعمال در فرایندی هدفمند كه در بسترهای مختلف اقتصادی،... مورد استفاده قرار می‌گیرد. بنابراین مهارتها ممكن است به منزله تواناییهای گسترده شده و یا آموخته شده برای نیل به هدف انگاشته شوند.بهرحال این ویژگیها باید به قدری خاص باشند تا عناصری را برای تعریف عینی از مفاهیم كلی به دست دهند. به دلیل تمركز این نوشتار بر شایستگی شبكه‌ای، و نه مفاهیم توانایی و مهارت به طور عام، تعاریف زیر در سطحی كلی مورد پذیرش و استفاده قرار می‌گیرند:

«توانایی»، منابعی ذاتی هستند كه از ساحتهای هوشی و جسمی درون فرد نشأت می‌گیرند و نیروهایی هستند كه در كارهای روزمره استفاده می‌شوند. «شایستگی»، بر توان شخص در انجام مناسب كارها بر اساس توانایی ذاتی‌اش، دلالت می‌كند. همان‌طور كه ریول۱۲ اشاره می‌كند، شایستگی یعنی كاربرد توانایی در بستری اجتماعی از طریق دانش حاصل از مطالعه و تجربه. به بیان جزئی‌تر شایستگی یعنی راهی مناسب برای تركیب چیستی۱۳ چگونگی۱۴كاری معین. بهرحال، شایستگی دال بر دانش به عنوان نتیجه یك هدف ایستا نیست، بلكه دانشی پویا و فعال در جهان روزانه ماست. پس شایستگی دو بعد دارد؛ دانش و مهارتها. معمولاً دانش، جهان‌بینی ما را تشكیل می‌دهد و مهارتها، توانایی كاربرد عمل‌گرایانه دانش ما در كارها به صورت آگاهانه یا ناآگاهانه است. شكل۱ تعاریف بالا را روشن می‌سازد.به این‌ترتیب، برای درك و دریافت امور، فرد نیاز به تواناییهای جسمی و هوشی دارد. به علاوه، وی باید از چگونگی كار آگاه باشد، مجری ماهری باشد و به الزامات زمینه فعالیت خود حساسیت نشان دهد. در این نوشتار برای دستیابی به ماهیت شایستگی، شكل۱ را نقطه شروعی برای درك مفهوم شایستگیها و از جمله شایستگی شبكه‌ای در نظر می‌گیریم.

ترسیم شایستگی شبكه‌ای

سواد اطلاعاتی، شایستگی رسانه‌ای، و مهارتهای كتابخانه‌ای نمونه‌هایی از مفاهیمی هستند كه ممكن است در پوشش «شایستگیهای اطلاعاتی» مستتر باشند. با استفاده از قواعد گوناگون شاید بتوان مفهوم سواد را در دو گروه «سوادهای مهارت پایه۱۵» و «سوادهای دیجیتالی» گنجاند. برای نمونه، سواد اینترنتی جز‍ء سواد دیجیتالی است.مك كلور۱۶ از اولین افرادی بود كه «سواد شبكه‌ای۱۷» را در كنار سایر انواع سواد (سواد سنتی، سواد اطلاعاتی، سواد رایانه‌ای، و سواد رسانه‌ای) قرار داد. به اعتبار ایده‌های وی و بروس۱۸، روابط بین انواع گوناگون شایستگیهای مربوط به اطلاعات در قالب شكل۲ نمودار می‌شود.به خاطر همپوشانی مفاهیم، قراردادن شایستگیهای اطلاعاتی به صورت مجزا مشكل است. بهرحال مفاهیم با توجه به اختلافشان در تأكید بر محتوای اطلاعاتی در برابر ابزارهای فناوری اطلاعات و ارتباطات۱۹ نمایان می‌شوند. برای تعیین چارچوبی برای شایستگی شبكه‌ای، شایستگیهای خاص موجود در شكل ۲ به طور خلاصه بیان می‌شوند:

- سواد سنتی یعنی توانایی فهم و كاربرد اطلاعات چاپی در فعالیتهای روزانه؛ در خانه، كار، اجتماع برای رسیدن به اهداف و توسعه دانش و نیروی شخصی. اساساً، سواد اشاره دارد بر توانایی در خواندن همراه با معنی و فهم آنچه كه خوانده می‌شود.

- شایستگیهای ارتباطی بر توانایی تطبیق مناسب پیام در محیطی میانكنشی تأكید می‌كند. موارد بالا به الزامات خاص جستجوی اطلاعات در محیط شبكه‌ای نمی پردازد.

- سواد رایانه‌ای بر استفاده از سخت‌افزار و نرم‌افزار صرف‌نظر از كیفیت‌های خاص خدمات شبكه‌ای (مانند موتورهای جستجو در ابزارهای جستجوی اطلاعات) اشاره دارد.

- مفهوم «مهارتهای اطلاعاتی» با توجه به محتوای اطلاعات و ابزارهای فناوری اطلاعات و ارتباطات در موقعیتی بینابین قرار دارد. در عمل، مهارتهای اطلاعاتی بر مهارتهای جستجوی اطلاعات دلالت می‌كند. به دلیل تأكید مفهوم مهارتهای اطلاعاتی بر اهمیت استفاده هوشمندانه از اطلاعات دریافتی از منابع مختلف اطلاعاتی، این مفهوم توجه خاصی به پرسشهای ویژه جستجوی اطلاعات در اینترنت ندارد.

- در نهایت، «سواد اطلاعاتی» وجه مشترك همه شایستگیهای اطلاعاتی است وبه همین دلیل شایستگی شبكه‌ای جنبه‌ای از سواد اطلاعاتی لحاظ شده است. در ابتدا مفهوم سواد اطلاعاتی دربرگیرنده مضمونی دیگر بود یعنی با سواد اطلاعاتی فردی آرمانی موسوم به «مصرف كننده» اطلاعات، در جهانی متغیر و پیوسته تلقی می‌شد. به منظور بهره‌مندی از سواد اطلاعاتی، افراد باید مجموعه مهارتهای خاصی را فرا گیرند كه شامل پیگیری مكان مناسب اطلاعات و استفاده از اطلاعات برای مسئله‌گشایی و تصمیم‌گیری است (Behrens,۱۹۹۴). در حقیقت همه این خواسته‌ها و اقتضائات توضیح دهنده ایده پایه‌ای سواد اطلاعاتی‌اند كه عبارت است از: دسترسی ماهرانه به اطلاعات و استفاده ازآن در محیطهای متغیر اطلاعاتی.

ویژگیهای خاص شایستگی شبكه‌ای

با توجه به موارد بالا، الزامات استفاده از اینترنت در زیر مجموعه شایستگیهای اطلاعاتی قرار می‌گیرد. در شكل۲ شایستگی شبكه‌ای بین سواد رایانه‌ای و مهارتهای اطلاعاتی قرار می‌گیرد. بطوركلی، شایستگی شبكه‌ای تا حدود زیادی به همه اهرمهای استفاده از كل اینترنت اطلاق می‌شود، برای نمونه، همه عوامل دخیل در فروش پیوسته۲۰ یا طراحی صفحات خانگی.۲۱مك‌كلور سواد شبكه‌ای را توانایی تشخیص، دسترسی و استفاده از اطلاعات الكترونیكی از شبكه می‌داند. به گمان او، سواد شبكه‌ای باید مشتمل بر آگاهی شخص از بافت، ساخت و استفاده از منابع شبكه‌ای باشد. همچنین فرد باید از نقش اطلاعات شبكه‌ای شده در فرایند مشكل‌گشایی آگاه باشد. این نوع از سواد مهارتهای خاصی را می‌طلبد: آگاهی از چگونگی بازیابی انواع خاصی از اطلاعات، چگونگی تركیب منابع شبكه‌ای و نحوه استفاده از آنها در مشكل‌گشایی. وی قابلیتهای اینترنتی ناظر بر مراحل مشكل‌گشایی را (برای مثال، در مرحله جستجوی اطلاعات كتابخانه‌های الكترونیكی و خدمات جستجو، همچنین نامه الكترونیكی و لیست سروها) در قالب نمودار ترسیم می‌كند. بهرحال محیط‌های اطلاعاتی شبكه‌ای الزامات ویژه‌ای را برای اطلاع‌جویان تحمیل كرده‌اند. چرا كه علاوه بر حجم زیاد اطلاعات موجود، منابع اطلاعاتی در حوزه‌های وسیع‌تر و مكانهای گسترده‌تر موجودیت یافته‌اند. برای دسترسی به اطلاعات، مردم نیاز دارند تا درسیستم‌های فناوری اطلاعاتی پیچیده، متنوع و همپوشان نیز زبردست شوند. برای نمونه در فرموله‌كردن نیازهای اطلاعاتی در جستجوی وب، شخص مجبور است پرسشهایش را دقیقاً تعریف كند تا از سرریز اطلاعات زاید جلوگیری كند.

---