تلاش جهان برای بهتر نفس کشیدن

به مناسبت۲۹ دیماه روز هوای پاک

تشدید روزافزون آلاینده های هوا بسیاری از کشورهای جهان را بر آن داشته است که به منظور جلوگیری از تاثیرات منفی آلاینده ها بر سلامت انسان و همچنین محیط زیست، همواره در پی اقدامهایی در راستای پاکسازی هوا از آلاینده های موجود باشند.

با وجود آنکه به نظر می رسد موضوع آلودگی هوا از معضلات دنیای امروز باشد، پاکسازی هوا از آلاینده ها، از مسائلی است که بشر همواره در طول تاریخ با آن دست و پنجه نرم کرده است. هدف از پاکسازی هوا، تضمین دائمی کیفیت هوای خوب یا به عبارت بهتر تضمین هوایی عاری از انواع آلاینده هاست.

اقدام برای پاکسازی هوا به طور کلی به دو دسته دستور العملهای قانون (تعیین میزان آلاینده ها) و اقدامهای تکنیکی (ساخت تاسیسات فیلتر در محل منابع آلاینده ها) تقسیم می شود. اقدامهای پاکسازی هوا باید تاثیرهای آلودگی را خنثی کرده ویا به طور کلی از تشکیل آلاینده ها در هوا جلوگیری کند.

طبق مستندات تاریخی نخستین اقدامهای قانونی در راستای پاکسازی هوا به سال ۱۵۰ بعد از میلاد به روم باستان باز می گردد. در آن زمان دود حاصل از چراغهای شیشه گرخانه ها آنچنان برای همسایگان اطراف آزار دهنده بود که اغلب شیشه گرها را مجبور می کردند، کارگاه های خود را در حومه شهر روم برپا کنند.

در سال ۱۴۶۴ نیز کارگاه یک لعاب کار مس و سرب را در شهر کلن آلمان به دلیل آلودگی محوطه اطراف با دود حاصل از کارگاه با تصمیم شورای شهر به خارج از شهر منتقل کردند.

در سال ۱۶۲۳ نیز یک کارگاه ریخته گری در شهر آگسبورگ آلمان به دلیل ایجاد دود و غبار ناسالم، تخریب شده و مجددا در حاشیه شهر آغاز به کارکرد.

این در حالی است که قانونگذاری مدرن دنیای امروز با هدف قرار دادن «میزان محدوده» یا «میزان مقصد» تلاش می کنند میزان ورود آلاینده ها را به هوا به حدی کاهش دهند که هیچ گونه تاثیر منفی بر سلامت بشر و همچنین محیط زیست نداشته باشد.

در سال ۱۷۷۸ نیز اسقف انگلیسی واتسون متذکر شد که هنگام ذوب کردن سرب، بخش عمده ای از سرب از راه دودکش ها خارج شده و باعث آلودگی شدید آبها و چراگاه های حومه می گردد. لذا به پیشنهاد وی اقدامهای تکنیکی به منظور جمع آوری بخار سرب آغاز شد. در سال ۱۸۷۸ نیز به پیشنهاد پزشک آمریکایی الیزابت کوربت، گازهای خطرناک حاصل از کانالهای شبکه فاضلاب شهری سان فرانسیسکو از فراز لوله ها به درون چراغهای گازی هدایت شد تا از آن به عنوان سوخت استفاده شود. علاوه بر آن در سال ۱۸۸۱ نیز نمایشگاهی بین المللی از دستگاه ها و تاسیسات جلوگیری از انتشار دود در هوا در لندن برپا شد که در آن روشهای مختلف، از کاربرد مواد سوختنی مختلف گرفته تا کارایی اجسام گداخته برای جلوگیری از انتشار دود در هوا به نمایش عمومی درآمد.

در سالهای ۱۹۷۰ کارشناسان محیط زیست دریافتند که تلاشهای ملی در جهت کاهش انتشار آلاینده ها در هوا به تنهایی نمی تواند نتیجه بخش باشد، زیرا بسیاری ازآلاینده ها در فاصله های دور دست و چه بسا در خارج از مرزهای یک کشور در هوا منتشر می شود.

براین اساس در سال ۱۹۷۹ کنوانسیون ژنو با محوریت موضوعی «تجاوز آلودگی هوا از حد معمول» به تصویب رسید. این پیمان در سال ۱۹۸۳ به عنوان نخستین ابزار قانونی بین المللی در جهت کاهش دود از آلاینده های هوا به مرحله اجرا درآمد.

کنوانسیون ژنو پایه و اساس ۸ پیمان بین المللی مهم دیگر است که برخی از این پیمانها عبارتند از: پروتکل هلسینکی به منظورکاهش دود گوگرد که میزان آن در حدود ۳۰ درصد از حد لازم تجاوز کرده است.

این قرارداد در سال ۱۹۸۷ به مرحله اجرا درآمد. پروتکل آرهوس در خصوص رفع انواع فلزهای سنگین از آلاینده های هوا که در دسامبر سال ۲۰۰۳ به مرحله اجرا درآمد. همچنین پروتکل گوتنبرگ با هدف تشکیل لایه ازن نزدیک به زمین در سال ۲۰۰۵ به مرحله اجرا درآمد.

همچنین میزان قانونی NEC پروتکل گوتنبرگ که بیشتر به عنوان دستورالعمل، انتشار سالانه آلاینده ها را به هوا برای کشورهای امضا کننده این پروتکل (همه کشورهای اروپایی همچنین آمریکا و کانادا) تا سال ۲۰۱۰ تعیین کرده است.

برای مثال طبق پروتکل گوتنبرگ میزان مجاز حجم سالانه آلاینده ها برای کشورهای اروپایی تا سال ۲۰۱۰ عبارتست از:

▪ میزان اکسید گوگرد ۷۵- درصد

▪ گاز استیک اکسید ۴۹- درصد

▪ آمونیاک ۱۵درصد.

در حالی که پروتکل های کنونی تنها یک نوع از آلاینده ها را مورد توجه قرار می دهد، در پروتکل گوتنبرگ ترکیبات گوگرد و گاز استیک و ترکیبات آلی فرار گاز «وی او سی» بر لایه ازن مورد توجه قرار می گیرد.

به همین دلیل از این پروتکل به عنوان «پروتکل چند جزئی» و یا «پروتکل چند تاثیری» یاد می شود. از مهمترین اهداف اجرای این پروتکل تشکیل لایه ازن نزدیک به زمین از طریق کاهش دود از لایه ازن، پاکسازی زمین و آبها با کاهش دود از موادی که به پاکسازی رسوبات کمک می کند و در نهایت غنی سازی مواد غذایی با وارد کردن نیتروژن به هواست.

در چارچوب سیاستهای زیست محیطی اتحادیه اروپا، پاک سازی هوا در کشورهای عضو این اتحادیه از طریق دستورالعملهای اتحادیه تعیین می گردد. ابزارهای قانونی کاهش انتشار آلاینده ها به هوا در اروپا دستورالعملهایی است که باید توسط کشورهای عضو در طول یک تاریخ تعریف شده و در چارچوب قوانین ملی به مرحله اجرا درآید.

در پی قراردادهای بین المللی اتحادیه اروپا نیز دستورالعملهای بسیاری را در جهت پاکسازی هوا به تصویب رساند. برخی از مهمترین آنها عبارتند از: دستورالعمل ۱۹۹۶ درباره ارزیابی و کنترل کیفیت هوا، طبق این دستورالعمل کشورهای عضو موظف به تعیین اهداف تعیین کننده کیفیت هوا هستند.

دستورالعمل ۱۹۹۹ درباره میزان دی اکسید گوگرد، دی اکسید نیتروژن، اکسید نیتروژن، گرد و غبار و ذرات سرب در هواست. هدف این دستورالعمل تعیین میزان برای مواد نامبرده شده در هوا به منظور حفظ کیفیت هوا وبه عبارت بهتر بهبود کیفیت هواست.

به گفته کارشناسان، به طور کلی هدف از اجرای این دستورالعمل ها تعیین میزان تراکم گاز بنزول و مونوکسیدکربن در هوا با هدف جلوگیری و یا کاهش تاثیرات مضر آلاینده ها بر سلامت بشر و محیط زیست، ارزیابی تراکم مواد فوق به کمک متدها و معیارهای هماهنگ و همچنین حفظ و یا بهبود کیفیت هواست.

در جولای سال ۲۰۰۰ اتحادیه اروپا اقدام به ثبت فهرستی از آلاینده های هوا در اروپا کرد که این فهرست به منزله یک بانک اطلاعاتی در دسترس همگان قرار گرفت و در برگیرنده اطلاعاتی درباره انتشار دود کارگاه های صنعتی بزرگ و زباله گاه ها به هوا می شد.

یکی از اهداف این اقدام آن است که از طریق انتشار نام و میزان آلاینده ها، مسؤولان سازمانها و نهادهای مختلف را برای تلاشهای مستمر در جهت کاهش میزان آلاینده های هوا برانگیزد. از دیگر اقدامهای اتحادیه اروپا تصویب برنامه «هوای پاک اروپا» در سال ۲۰۰۱ بود که هدف از این اقدام ایجاد سیاستی بلند مدت، یکپارچه و استراتژیک برای جلوگیری از تاثیرات آلودگی هوا بر سلامت انسان و همچنین محیط زیست است.

در دسامبر ۲۰۰۵ نیز در چارچوب ششمین برنامه محیط زیست اتحادیه اروپا، یک استراتژی موضوعی نیز برای پاکسازی هوا تصویب شد. کشورهای عضو اتحادیه اروپا موظفند دستورالعملهای لازم را درطول مدت مقرر در چارچوب حقوق ملی به مرحله اجرا درآورند. برای دستیابی به اهداف مورد نظر برنامه هایی با هدف پاک سازی هوا ایجاد شده است که اقدامهای ویژه ای را به منظورکاهش همیشگی میزان آلاینده های مستمر هوا درمحل منابع ایجاد آلاینده ها در بر می گیرد.

به گفته کارشناسان، به دنبال دستورالعملهای قانونی در راستای پاکسازی هوا باید موسساتی که به طور منظم آلاینده هایی را در هوا منتشر می کنند، میزان مقصد یا میزان محدوده تعیین شده را به طور دقیق مراعات کنند.

دسته دوم اقدامهای پاکسازی هوا همان گونه که در آغاز نیز اشاره شد اقدامهای تکنیکی است. برخی ازمهمترین روشهای تکنیکی امروز برای پاکسازی هوا از آلاینده های خطرناک عبارتند از: گوگرد زدایی؛ در این روش دی اکسید گوگرد با ابزارهای تکنیکی تصفیه، از گازهای آلاینده جدا می شود. کاهش ایجاد اکسید نیتروژن از طریق روند صحیح سوخت و همچنین تلاش برای کاهش میزان اکسید نیتروژن از آلاینده ها، گرد و غبارزدایی. در این روش ذرات موجود در آلاینده ها از طریق سیستمهای جداسازی گرد و غبار (فیلترها یا سیستمهای شستشو) کاهش می یابد. در این میان از آنجایی که آلودگی هوا اغلب در حاشیه های نزدیک منابع آلاینده بروز می کند تلاش می شود که از طریق نصب دودکش های بلند تر تراکم آلاینده های هوا به حد قابل توجهی کاهش یابد. در سالهای اخیر برنامه «هوای پاک» آلمان نیز که از سوی سنا ارائه شده، روند ترافیک شهری را در حد قابل توجهی بهبود بخشیده است، از جمله اقدامهای انجام گرفته نصب چراغهای راهنما با مداربندی پر سرعت است که موجب بهبود عبور و مرور وسایل نقلیه شخصی و عمومی از حاشیه شهر به درون حوزه های شهری می شود.

زهرا صابری