ظهور و سقوط ارزش سالاری

واژه مریتوكراسی یا ارزش سالاری به خودی خود تجسمی از خوبی را در ذهن انسان مجسم می كند معنای آن حكومت توسط كسانی است كه دارای ارزش هستند معمولاً این قبیل ارزش ها به عنوان موفقیت های فرهنگی تلقی می شود, تركیبی از استعداد و آموزش كه با رتبه های دانشگاهی سنجیده می گردد, یعنی آنچه به سهم خود بر ارزش بنا شده است ٤ ٣ ٢ ١ یا عالی, خوب, رضایت بخش و كافی

چه كسی هست كه نخواهد در حكومت ارزش سالارها زندگی كند؟ این شكل از حكومت یقیناً بر توانگر سالاری یا پلوتوكراسی برتری دارد، یعنی بر حكومتی كه در آن ثروت جایگاه و مقام اجتماعی را تعیین می‌كند، و یا بر پیر سالاری یا گرونتوكراسی كه در آن سن باعث می‌شود كه یك فرد در راس قرار گیرد، و یا حتا بر آریستوكراسی یا اشراف سالاری، حكومتی كه آنچه در آن به حساب می‌آید عنوان‌ها و دارایی‌هایی است كه به ارث رسیده‌اند. از این رو است كه به نظر می‌رسد ارزش سالاری به شیوه‌های دیگر حكومتی برتری دارد. حداقل در نظر اول. لیكن در وارسی دقیق‌تر همه چیز به نظر پیچیده‌تر می‌آید.

برای مدت زمانی طولانی فرانسه برای بسیاری از انسان‌ها مظهری از ارزش سالاری بود. اغلب كسانی كه در راس مراكز قدرت در فرانسه قرار می‌گرفتند و البته نه فقط در بخش خدمات و قوه‌ی قضائیه، بلكه در راس امور سیاسی، تجاری و دانشگاهی فارغ التحصیل‌های مركز بسیار معروف grands e’coles بودند. سپس بسیاری از این فارغ التحصیل‌ها دوره‌های آموزشی بسیار دشواری را برای آن كه به كارمندان عالی رتبه تبدیل شوند می‌گذراندند. اما امروزه نخبگان فرانسوی توسط بخش‌های بزرگی از مردم فرانسه به نحو فزاینده با سوء ظن نگریسته می‌شوند، و حتا بخش كوچكتری از این مردم آنها را به شدت مورد نكوهش قرار می‌دهد. شكی وجود ندارد كه رهبران سیاسی فرانسه نیز در برابر فساد و ارتشاء ایمن نیستند. رابطه‌ی نگران كننده و پیچیده میان پول و سیاست باعث ایجاد رسوایی‌های متعددی در سال‌های اخیر شده است كه به شدت نظر افكار عمومی را به سوی جلب نموده. دیگر ابداً روشن نیست كه رهبران كاملاً فرهیخته‌ی فرانسه برای اداره‌ی كشور بهتر از افراد معمولی دیگر بتوانند با كفایت و صداقت امور را اداره كنند.

نظام اداری ژاپن كه بر اساس ارزش سالاری گزینش شده است نیز دقیقاً با همان نوع از رسوایی‌ها مواجه است. در واقع این خود نظام اداری و بوروكراسی ژاپن است كه غالباً برای ركود و كسادی فعلی در این كشور و انعطاف ناپذیری اندك مورد سرزنش قرار می‌گیرد.

در بریتانیا دولتی كه به سوی سومین دوره‌ی زمامداری خود می‌رود بارها اعلام نموده است كه می‌خواهد كشور را بر اساس ارزش سالاری اداره كند. وزیر خزانه داری كشور گوردن براون یا همان وارث مسلم تونی بلر شدیداً مشتاق گام نهادن در همین مسیر ارزش سالاری است. اما در عمل این محقق علوم اجتماعی بریتانیا ( ویكی از سیاستمداران حزب كارگر) مایكل یانگ بود كه چهل سال پیش از این كتابی مجادله برانگیز با عنوان « ظهور ارزش سالاری » به رشته‌ی تحریر در آورد. البته كتاب او شرحی از راه ورود به سرزمین موعود نبود، بلكه بیشتر شرح كابوس گرانه ای از جنبه‌های تقریباً اورولی (Orwell) موضوع بود. كتاب ارزش سالاری همان « ١٩٨٤ » یانگ بود.

اما دو پرسش بسیار مهمی كه یانگ مطرح ساخته هنوز هم مناسب حال و روز ما باقی مانده است. اول آن كه چنانچه پیشرفت‌های دانشگاهی شرط ورودی به قدرت و منزلت اجتماعی است پس در باره‌ی بقیه‌ی انسان‌ها چه باید گفت؟ آنهایی كه نمی‌توانند به دانشگاه‌ها راه یابند چه باید بكنند؟ كار آن پنجاه درصد دیگر در جامعه‌ی مبتنی بر ارزش سالاری چگونه پیش خواهد رفت؟ به اعتبار یانگ، آنها به مشاغل سطح پایین محدود ـ بلكه محكوم ـ می‌شوند، در حالی كه كمترین شانسی برای رسیدن به جایگاه رفیعی ندارند یا حتا امكانی برای نائل شدن به موقعیتی راحت با مسئولیتی بالا. مطابق با نظر یانگ آنها كه حد اقل بعضی استعدادها را در وجود خود دارند « یگان پیشاهنگی » از لوله كش‌ها و بناها و سایر كارگران ماهر تشكیل می‌دهند. اما آنهایی كه حتا همین اندازه از تبهر را هم ندارند همواره در « یگان شاگردكارها » از گارگران غیر متخصص باقی خواهند ماند.

تصویر تیره و یاس آور یانگ شباهت هراس انگیزی با جهان امروز ما دارد. قشر فقیر جدید در جوامع امروز نقطه‌ی مقابل نخبگان ارزش سالار است. به ویژه مهاجرین از موقعیت‌های برابر شغلی و زندگانی كه واژه‌ی « ارزش » حكایت از آن‌ها دارد برخوردار نیستند. در واقع امروزه ارزش سالاری به نظر می‌رسد كه فقط نسخه‌ی دیگری است از نابرابری كه مشخصه‌ی تمامی جوامع است و چه بسا در واقع شكل به ویژه ظالمانه ای از نابرابری باشد، زیرا كسانی كه در رسیدن به موفقیت‌های شغلی ناكام مانده‌اند نمی‌توانند استدلال كنند كه بدشانسی آورده یا توسط « كسانی كه در راس قرار گرفته‌اند » به زور در همان جایگاه نازل از پیشرفت باز مانده‌اند. در عوض آنها باید به این نتیجه گیری برسند كه خود آنها به شخصه هستند كه در آزمون زندگانی مردود شده و این كه هر تلاشی هر چقدر هم بزرگ نمی‌تواند آنها را نجات دهد. در اینجا باید جنبه‌ی دیگری از آنچه یانگ مورد توجه قرارداده تشریح شود: تنها معنای قابل قبول برای ارزش سالاری این است كه یك گروه حاكم دیگر، همینكه در مقام و موقعیت بالای اجتماعی خود را مستقر می‌سازد، در‌ها را در پشت سر خود می‌بندد. كسانی كه توسط تلاش‌های دانشگاهی و تحصیلی به « ارزش » رسیده‌اند اكنون همه‌ی چیزهای دیگر را هم می‌خواهند ـ و البته نه فقط پول و مقام و قدرت، بلكه همچنین مجالی برای آن كه تعیین نمایند چه كسانی باید بیرون در بمانند و كدامین افرد اجازه ورود دارند. به اعتبار یانگ نخبگان ارزش سالار دیر یا زود گروه خود را از دیگران كاملاً جدا می‌كنند و به گشایش خود در برابر دیگران خاتمه می‌دهند. آنها تلاش می‌كنند كه كودكانشان شانس بهتری از فرزندان « یگان‌های پیشاهنگ » و « یگان‌های شاگردكار » داشته باشند. همچون تمامی نخبگان پیش از خود، آنها پایه‌های خودشان را مستحكم می‌سازند ـ و از تمامی امكانات و وسیله‌های ممكن برای جلوگیری از تغییرات و پایدار ماندن موقعیت خودشان حداكثر بهره را می‌برند. نیازی نیست كه استدلال یانگ را همچنان تا انقلاب بعدی ادامه دهیم. هرچند كه نیازمند یك شك گرایی سالم در برابر ادعاهای ارزش سالاری كه تنها مبتنی بر مدارج دانشگاهی باشد هستیم. یك چنین جامعه ای پاسخ به تمامی استغاثه‌های ما برای شایستگی و عدالت نیست، یا حتا برای تصمیم‌های معقولانه و مناسب. به مراتب بهتر خواهد بود كه به خاطر آوریم هنگامی كه موضوع بر سر توانایی‌های رهبری جامعه است بسیاری از خصوصیت‌ها و ویژگی‌های دیگری به غیر از مدارك و مدارج دانشگاهی ممتاز مطرح می‌باشند. تا آنجا كه به نهادها مربوط می‌شود، نباید به یك ملاك به تنهایی ـ حال هر ملاكی ـ اجازه داده شود كه تعیین نماید چه كسانی به نوك هرم قدرت برسند و چه كسانی در پائین باقی بمانند. گوناگونی برای گشادگی و صراحت در مقایسه با رتبه‌های دانشگاهی ضمانت بهتری است، و گشادگی صفت بارز و واقعی برای نظم لیبرالی است.