اسرارالحکم

از مهمترین آثار فلسفی و کلامی به زبان فارسی نوشته حاج ملا هادی سبزواری ۱۲۱۲ ۱۲۸۹ فیلسوف و عارف برجسته ایرانی این کتاب حاوی دو بخش حکمت نظری, در هفت باب, و حکمت عملی, در چهار باب است

از مهمترین آثار فلسفی و کلامی به زبان فارسی نوشته حاج ملا هادی سبزواری (۱۲۱۲-۱۲۸۹) فیلسوف و عارف برجسته ایرانی. این کتاب حاوی دو بخش حکمت نظری، در هفت باب، و حکمت عملی، در چهار باب است.

سبزورای در بخش حکمت نظری تنها به الهیات به معنای اخص یعنی مباحث خداشناسی و معادشناسی و نبوت عامه و خاصه پرداخته؛ چنانکه در بخش حکمت عملی فقط متعرض عبادات و تبیین عقلی و فلسفی احکام عبادی شده است. از این رو، اسرارالحکم را بیشتر اثری کلامی باید شمرد.

● ابواب بخش اول به این شرح است:

▪ باب اول شامل بحث در وجود و اصالت وجود و اعتباری بودن ماهیت و اثبات توحید.

▪ باب دوم در معرفت صفات جمال و کمال خدا. سبزواری چنان‌که روش اوست، در این باب به ذکر مسائل ذوقی و عرفانی هم پرداخته و اساسا در مباحث مربوط به علم ذات حق به ماسوای خود علاوه بر آرا و اقوال فیلسوفان مشا و متکلمان به آرا و عبارات عارفان و خاصه شیخ اشراق استناد کرده و به بررسی‌های دقیقی درباره قدرت و اراده و کلام خدا پرداخته است.

▪ باب سوم به بحث در افعال خدا و نظام آفرینش از عقول مجرده تا اجسام طبیعی و صدور مجردات و مادیات از مبدا‌المبادی اختصاص دارد.

▪ باب چهارم در معرفت نفس و تجرد نفس است و سبزواری در آن برای اثبات تجرد نفس، چهارده برهان عقلی آورده و در باب حدوث و قدم نفس ناطقه، ضمن اقوال فلاسفه و متکلمان به ذکر اخبار و آیات پرداخته است .

از فصول مهم این باب، ترجمه و شرح قصیده عینیه ابن سینا است، که در آن مراحل و مراتب تکامل عقل انسانی را از مرتبه‌ی هیولایی تا مرتبه‌ی بالمسفادی شرح داده است.

▪ باب پنجم در معرفت معاد است. که در آن برای اثبات معاد جسمانی به عنوان مقدمه شش فصل بر این شرح ذکر شده است که

۱) شیئیت شی مرکب به صورت است نه به ماده و شیئیت نوع به فصل است نه به جنس

۲) تشخص هر شی و آنچه هماره سبب این همانی موجودات است نحوه وجود آنهاست یعنی ابهام ماهیت مبهمه به واسطه آن وجود خاص مرتفع شود.

۳) میان تشخص و تمیّز فرق است مثلا در کلیات تمیز هست و تشخص نیست. تشخص امری است محفوظ از آغاز تا پایان تخولات

۴) عوالم شامل عقول مجرده عالم مثل معلقه و عالم طبیعت است. صور مالیه یا مثل معلقه برزخ میان ماده و مجردات محضه‌اند

۵) در وجود جواهر اشتداد جایز است. به عبارت دیگر در وحدت شخصیه شدت و ضعف هست.

۶) وحدت شخصیه که یکی از مراتب مطلق وحدت است خود مقول به تشکیک و دارای مراتب وحدت است. پس انسان واحد در طبیعت و صورت برزخیه و تجرد نفسانی و تجرد عقلانی دارای مراتب و مقاماتی است و با این همه واحد و محفوظ‌الهویه است.

سبزواری سپس آرای فلاسفه و متکلمان را درباره ترکب جسم از اجزای لایتجزّی یا هیولی و صورت ذکر کرده و ایرادات وارد به معاد جسمانی را پاسخ داده است. باب ششم حاوی مسائل مربوط به نبوت مطلقه و لزوم رسالت انبیا و اثبات آن به دلیال عقلی و نقلی است.

او بر آن است که لطف و عنایت حق به هدایت بنداگان بعثت پیامبران را ایجاب می‌کند. سخن در کتاب تدوینی و تکوینی و عصمت انبیاء و بحث در نوبت خاصه رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم در فصلی از این بابت آمده است. باب هفتم به امامت و اثبات آن و اقسام امامت به نص و به بیعت و خاصه امام علی‌بن ابی‌طالب علیه‌السلام اختصاص دارد.

بخش حکمت عملی کتاب شامل مطهرات و فلسفه و اسرار نماز و اقسام نماز و سایر احکام عبادی چون زکات و انواع آن، روزه و فلسفه آن است. سبزواری در این بخش نیز جنبه‌های عرفانی و تهذیب نفس و تکامل روحی آدمی را به دقت بررسی و بیان کرده است.

اسرارالحکم نخستین بار به همت "رحیم فریدنی" چاپ سنگی شد و سپس چندین بار به تجدید چاپ رسید سال‌ها بعد نیز به اهتمام مرحوم آیت الله"ابوالحسن شعرانی" مجددا چاپ شد.

سیدجعفر سجادی. فرهنگ آثار ایرانی اسلامی . سروش