اقسام راویان احادیث معصومین ع از زبان امام علی ع

آیا می توان ادعا کرد که حدیث های موجود در کتاب های حدیث تماما حجت و قابل اعتمادند
برای پاسخ دادن به این سوال بهتر است قبل از هر چیز به سخنی که حضرت علی ع درباره وضعیت روایات دارد توجه کنیم و آن را مقیاس و معیاری برای نگاه به روایات به طور عام قرار دهیم

● آیا می توان ادعا کرد که حدیث های موجود در کتاب های حدیث تماما حجت و قابل اعتمادند ؟

برای پاسخ دادن به این سوال بهتر است قبل از هر چیز به سخنی که حضرت علی (ع) درباره وضعیت روایات دارد توجه کنیم و آن را مقیاس و معیاری برای نگاه به روایات به طور عام قرار دهیم .

امیرالمومنین در جواب کسی که از احادیث حاوی بدعت ، و اختلاف اخباری که در دست مردم است سوال کرد فرمود : ۱

▪ اقسام احادیث رواج یافته

احادیثی که در دسترس مردم قرار دارد ، هم حق است هم باطل ، هم راست هم دروغ ، هم ناسخ هم منسوخ ۲، هم عام هم خاص ۳، هم محکم هم متشابه ۴، هم احادیثی که به درستی ضبط گردید و هم احادیثی که با ظن و گمان روایت شد .

در روزگار پیامبر (ص) آنقدر دروغ به آن حضرت نسبت داده شد که ایستاد و خطابه ایراد کرد و فرمود:

(هر کس از روی عمد به من دروغ نسبت دهد جایگاه او پر از آتش است .)

▪ اقسام راویان حدیث

افرادی که حدیث نقل می کنند چهار دسته اند ، که پنجمی ندارد .

اول) منافقان نفوذی

نخست منافقی که تظاهر به ایمان می کند ، و نقاب اسلام بر چهره دارد ، نه از گناه می ترسد و نه از آن دوری می جوید و از روی عمد دروغ به پیامبر (ص) نسبت می دهد .

اگر مردم می دانستند که او منافق دروغگو است ، از او نمی پذیرفتند و گفتار دروغین او را تصدیق نمی کردند ، اما با ناآگاهی می گویند او از اصحاب پیامبر است ، رسول خدا را دیده و از او حدیث شنیده ، و از او گرفته است ، پس حدیث دروغین او را قبول می کنند .

در صورتیکه خدا تو را از منافقین آنگونه که لازم بود آگاهاند ، و وصف آنان را برای تو بیان داشت .

آنان پس از پیامبر (ص) باقی ماندند و به پیشوایان گمراهی و دعوت کنندگان به آتش با دروغ و تهمت نزدیک شده پس به آنان ولایت و حکومت بخشیدند ، و بر گردن مردم سوار گردیدند ، و به وسیله آنان به دنیا رسیدند ، همانا مردم هم با سلاطین و دنیا هستند ، مگر آن کس که خدا او را حفظ کند ، این یکی از آن چهار گروه است .

▪ دوم) اشتباه کار

دوم کسی که از پیامبر (ص) چیزی را به اشتباه شنیده ، و سخن آنحضرت را درست حفظ نکرده است ، و با توهم چیزی را گرفته ، اما از روی عمد دروغ نمی گوید ، آنچه در اختیار دارد روایت کرده و به آن عمل می کند و می گوید ، من از پیامبر (ص) آن را شنیده ام .

اگر مسلمانان بدانند که او اشتباه کرده ، و غیر واقعی پنداشته ، از او نمی پذیرفتند ، خودش هم اگر آگاهی می یافت که اشتباه کرده ، آن را رها می کرد .

▪ سوم) ناآگاهانی که حدیث شناس نیستند.

و سومی شخصی که شنیده پیامبر (ص) به چیزی امر فرمود ، ( اما ) سپس از آن نهی کرد و او نمی داند ، یا شنید که چیزی را نهی کرد ، سپس به آن امر فرمود و او آگاهی ندارد ، پس نسخ شده را حفظ کرد ولی ناسخ را نمی داند ، اگر بداند که حدیث او منسوخ است ترکش می کند ، و اگر مسلمانان نیز می دانستند روایت او نسخ شده آن را ترک می کردند .

▪ چهارم) حافظان راست گفتار

دسته چهارم ، آنکه نه به خدا دروغ می بندد و نه به پیامبرش دروغ نسبت می دهد ، دروغ را از ترس خدا ، و حرمت نگهداشتن از رسول خدا (ص) دشمن دارد ، در آن چه از پیامبر (ص) شنیده اشتباه نکرده ، بلکه آن را با تمام جوانبش حفظ کرده است . و آن چنانکه شنیده بدون کم و کاست نقل می کند .

پس او ناسخ را حفظ و به آن عمل کرد ، و منسوخ را فهمیده و از آن دوری جسته ، خاص و عام ، محکم و متشابه ، را شناخته ، هر کدام را در جای خویش قرار داده است .

▪ اقسام اصحاب رسول خدا (ص)

گاهی سخنی از رسول خدا (ص) دارای دو معنا بود ، سخنی عام ، و سخنی خاص ، کسی آن را می شنید که مقصود خدا و پیامبرش را از کلام نمی فهمید ، پس به معنای دلخواه خود تفسیر می کرد ، و بدون آنکه معنای واقعی آن را بداند ، که برای چه هدفی صادر شد ، و چرا چنین گفته شد ، حفظ و نقل می کرد .

همه یاران پیامبر (ص) چنان نبودند که از او چیزی بپرسند و معنای واقعی آن را درخواست کنند تا آنجا که عده ای دوست داشتند ، عربی بیابانی یا سوال کننده ای از آن حضرت چیزی بپرسد و آنها پاسخ آن را بشنوند ، اما من هر چه از خاطرم می گذشت می پرسیدم ، و حفظ می کردم ، پس این است علل اختلاف روایاتی که در میان مردم وجود دارد ، و علل اختلاف روایات در نقل حدیث.

● نتیجه

می بینیم که حضرت علی (ع) از چهار دسته روایات منقول از رسول خدا فقط یک دسته را معتبر می داند و سه دسته دیگر را بی اعتبار می شمارد و باید دانست که این روایات بدون این که پاکسازی شوند در بین روایات منقول از پیامبر وجود دارند و در کتاب های حدیث ثبت شده اند و تشخیص صحیح از ناصحیح آن تلاش کارشناسانه وسیعی را می طلبد که تا کنون انجام نشده است و بر علمای متعهد است که این کار مهم و ضروری را انجام دهند .

بسیاری از این روایات در بحار الانوار آمده است بدون این که صحیح از نا صحیح جدا گردد و کسانی به صرف اینکه در بحار نقل شده است آنها را مبنای سخنرانی خود قرار می دهند .

( و البته ) این تقسیم بندی در مورد روایات منقول از رسول خدا که در سخن حضرت علی (ع) آمده است در مورد روایات منقول از ائمه (ع) نیز جاری است .

محمد صالحی

منبع : کتاب " حدیث های خیالی در مجمع البیان " – ص ۸۱ تا ۸۳ – صالحی نجف آبادی

زیرنویس:

۱) به مقالات " غلو – در آمدی بر افکار و عقاید غالیان در دین (http://mahsan.parsiblog.com/-۹۲۳۰۵۵.htm) ، و پیش درآمدی بر بحث غلو در عقاید ( http://mahsan.parsiblog.com/۱۳۹۳۸۸۹.htm) " مراجعه شود.

۲) به معرفی کتاب فوق در آدرس زیر مراجعه شود :

http://mahsan.parsiblog.com/-۱۱۲۳۶۶۱.htm

۳) نهج البلاغه – خطبه ۲۱۰ – دشتی ( در بعض نسخه ها خطبه ۲۰۱ می باشد)

متن خطبه :

وَ قَدْ سَاَلَهُ سائلٌ عَنْ اَحادیثِ الْبِدَعِ وَ عَمّا فی اَیْدِی النّاسِ مِنِ اخْتِلافِ الْخَبَرِ، فَقالَ عَلَیْهِ السَّلامُ:

اِنَّ فی اَیْدِی النّاسِ حَقّاً وَ باطِلاً، وَ صِدْقاً وَ کَذِباً، وَ ناسِخاً وَ مَنْسُوخاً، وَ عامّاً وَ خاصّاً، وَ مُحْکَماً وَ مُتَشابِهاً، وَ حِفْظاً وَ وَهْماً.

وَ لَقَدْ کُذِبَ عَلی رَسُولِ اللّهِ صَلَّی اللّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَسَلَّمَ عَلی عَهْدِهِ حَتّی قامَ خَطیباً فَقالَ: «مَنْ کَذَبَ عَلَیَّ مُتَعَمِّداً فَلْیَتَبَوَّأْ مَقْعَدَهُ مِنَ النّارِ.»

وَ اِنَّما اَتاکَ بِالْحَدیثِ اَرْبَعَةُ رِجال لَیْسَ لَهُمْ خامِسٌ:

رَجُلٌ مُنافِقٌ مُظْهِرٌ لِلاْیمانِ، مُتَصَنِّعٌ بِالاِْسْلامِ، لایَتَاَثَّمُ وَ لایَتَحَرَّجُ، یَکْذِبُ عَلی رَسُولِ اللّهِ صَلَّی اللّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مُتَعَمِّداً. فَلَوْ عَلِمَ النّاسُ اَنَّهُ مُنافِقٌ کاذِبٌ لَمْ یَقْبَلُوا مِنْهُ، وَ لَمْ یُصَدِّقُوا قَوْلَهُ، وَلکِنَّهُمْ قالُوا: صاحِبُ رَسُولِ اللّهِ صَلَّی اللّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، رَآهُ وَ سَمِعَ مِنْهُ وَ لَقِفَ عَنْهُ، فَیَأْخُذُونَ بِقَوْلِهِ. وَ قَدْ اَخْبَرَکَ اللّهُ عَنِ الْمُنافِقینَ بِما اَخْبَرَکَ، وَ وَصَفَهُمْ بِما وَصَفَهُمْ بِهِ لَکَ. ثُمَّ بَقُوا بَعْدَهُ فَتَقَرَّبُوا اِلی اَئِمَّةِ الضَّلالَةِ وَالدُّعاةِ اِلَی النّارِ بِالزُّورِ وَالْبُهْتانِ، فَوَلَّوْهُمُ الاَْعْمالَ، وَ جَعَلُوهُمْ حُکّاماً عَلی رِقابِ النّاسِ، فَاَکَلُوا بِهِمُ الدُّنْیا، وَ اِنَّمَا النّاسُ مَعَ الْمُلُوکِ وَ الدُّنْیا اِلاّ مَنْ عَصَمَ اللّهُ. فَهذا اَحَدُ الاَْرْبَعَةِ.

وَ رَجُلٌ سَمِعَ مِنْ رَسُولِ اللّهِ شَیْئاً لَمْ یَحْفَظْهُ عَلی وَجْهِهِ، فَوَهِمَ فیهِ، وَ لَمْ یَتَعَمَّدْ کَذِباً، فَهُوَ فی یَدَیْهِ وَ یَرْویهِ وَ یَعْمَلُ بِهِ

وَ یَقُولُ: اَنَا سَمِعْتُهُ مِنْ رَسُولِ اللّهِ صَلَّی اللّهُ عَلَیْهِ وَآلِهِ. فَلَوْ عَلِمَ الْمُسْلِمُونَ اَنَّهُ وَهِمَ فیهِ لَمْ یَقْبَلُوهُ مِنْهُ، وَ لَوْ عَلِمَ هُوَ اَنَّهُ کَذلِکَ لَرَفَضَـهُ .

وَ رَجُلٌ ثالِثٌ سَمِعَ مِنْ رَسُولِ اللّهِ صَلَّی اللّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ شَیْئاً یَأْمُرُ بِهِ، ثُمَّ اِنَّهُ نَهی عَنْهُ وَ هُوَ لایَعْلَمُ، اَوْ سَمِعَهُ یَنْهی عَنْ شَیْء، ثُمَّ اَمَرَ بِهِ وَ هُوَ لایَعْلَمُ، فَحَفِظَ الْمَنْسُوخَ وَ لَمْ یَحْفَظِ النّاسِخَ، فَلَوْ عَلِمَ اَنَّهُ مَنْسُوخٌ لَرَفَضَهُ،وَ لَوْ عَلِمَ الْمُسْلِمُونَ اِذْ سَمِعُوهُ مِنْهُ اَنَّهُ مَنْسُوخٌ لَرَفَضُـوهُ.

وَ آخَرُ رابِعٌ لَمْ یَکْذِبْ عَلَی اللّهِ وَ لا عَلی رَسُولِهِ، مُبْغِضٌ لِلْکَذِبِ خَوْفاً مِنَ اللّهِ وَ تَعْظیماً لِرَسُولِ اللّهِ صَلَّی اللّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ لَمْ یَهِمْ، بَلْ حَفِظَ ما سَمِعَ عَلی وَجْهِهِ، فَجاءَ بِهِ عَلی ما سَمِعَهُ، لَمْ یَزِدْ فیهِ وَلَمْ یَنْقُصْ مِنْهُ، فَهُوَ حَفِظَ النّاسِخَ فَعَمِلَ بِهِ، وَ حَفِظَ الْمَنْسُوخَ فَجَنَّبَ عَنْهُ، وَ عَرَفَ الْخاصَّ وَ الْعامَّ وَ الْمُحْکَمَ وَالْمُتَشابِهَ، فَوَضَعَ کُـلَّ شَـیْء مَوْضِعَـهُ.

وَ قَدْ کانَ یَکُونُ مِنْ رَسُولِ اللّهِ صَلَّی اللّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ الْکَلامُ لَهُ وَجْهانِ: فَکَلامٌ خاصٌّ وَ کَلامٌ عامٌّ، فَیَسْمَعُهُ مَنْ لایَعْرِفُ ما عَنَی اللّهُ سُبْحانَهُ بِهِ وَ لا ما عَنی رَسُولُ اللّهِ صَلَّی اللّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ، فَیَحْمِلُهُ السّامِعُ وَ یُوَجِّهُهُ عَلی غَیْرِ مَعْرِفَة بِمَعْناهُ وَ ما قُصِدَ بِهِ وَ ما خَرَجَ مِنْ اَجْلِهِ. وَ لَیْسَ کُلُّ اَصْحابِ رَسُولِ اللّهِ صَلَّی اللّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ مَنْ کانَ یَسْاَلُهُ وَ یَسْتَفْهِمُهُ، حَتّی اَنْ کانُوا لَیُحِبُّونَ اَنْ یَجیءَ الاَْعْرابِیُّ اَوِالطّارِیءُ فَیَسْاَلَهُ عَلَیْهِ السَّلامُ حَتّی یَسْمَعُوا. وَ کانَ لایَمُرُّ بی مِنْ ذلِکَ شَیْءٌ اِلاّ سَاَلْتُهُ عَنْهُ وَ حَفِظْتُهُ. فَهذِهِ وُجُوهُ ما عَلَیْهِ النّاسُ فِی اخْتِلافِهِمْ وَ عِلَلِهِمْ فی رِوایاتِهِمْ.

۴) ناسخ ، آیه ( حدیث ) ای است که حکم آیه ( حدیث ) دیگر را باطل کرده و آن را منسوخ ( باطل شده ) نامند .

عام ، لفظ فراگیر ، و خاص ، لفظی که شامل چیز خاص یا فرد خاصی می شود .

۵) محکم ، آیه (حدیث)ای را گویند که حکم آن استوار و بر همه روشن است ، اما متشابه ، آیه (حدیث) ای است که ممکن است چند معنا داشته باشد و معنای واقعی آن روشن نیست .

http://mahsan.parsiblog.com