موسیقی فطر از عاشیق ها تا کردها

در موسیقی نواحی مختلف کشور آیین عید فطر جایگاه ویژه ای دارد

کوچه پس‌کوچه‌های شهر در گذشته‌های نه‌چندان دور نیمه‌شب‌ها تنهایی خود را با صدای خوش‌خوانانی شریک می‌کرد که برای بیدار کردن مردم آواز می‌خواندند و با فانوس خود نزدیک شدن سحر و اذان صبح را نوید می‌دادند. برخی دیگر نوبت‌نوازی می‌کردند و با صدای دهل و کرنا اوقات شرعی را اعلام و برخی دیگر با خواندن مثنوی افشاری و ربنا نزدیک شدن وقت افطار را به روزه‌داران یادآوری می‌کردند، البته نقش موسیقی و موسیقی‌دانان تا پایان ماه مبارک پررنگ بود تا جایی که این هنرمندان برای عید فطر نیز مراسم‌ خاص خود را داشتند.

اما صد افسوس که این آوازخوانان که به نوعی نوای موسیقی رمضان سرمی‌دادند کم‌کم از شهرها و روستاها رخت بربستند و تنها در برخی مناسبت‌ها در رادیو و تلویزیون حضور پیدا می‌کنند. این پروسه جایگزینی نواهای ضبط شده به جای اجرای زنده آنها به مرور زمان به شهرهای کوچک و روستاها نیز رفت تا جایی که دیگر نوایی از موسیقی رمضان و سحرخوانی، مناجات‌خوانی و... کمتر به گوش‌مان می‌رسد البته باز هم جای امیدواری است که برخی از راویان این قبیل موسیقی‌ها در طول یک ماه رمضان طلایه‌دار آیین‌ها و موسیقی‌های آیینی هستند و راوی این هنر گرانقدر، به طوری که در تمامی این ایام و خصوصا عید فطر به اجرای موسیقی خاص منطقه خود می‌پردازند که البته موسیقی فطر با سایر موسیقی‌هایی که در طول این ماه اجرا می‌شود کاملا متفاوت است به طوری که عاشیق حسن اسکندری در این‌باره می‌گوید: منطقه آذربایجان موسیقی خاصی در ماه مبارک رمضان ندارد و هر چه هست موسیقی فولکلور آذربایجان است که در دو نوع مقامی و عاشیقی اجرا می‌شود.

● فطرانه آذری‌ها

به گفته او موسیقی عاشیقی شامل بسیاری از مقام‌های سنگین است که همراه با شعرهای عرفانی و مذهبی خوانده می‌شود که بیشتر در ماه مبارک رمضان اجرا می‌شود البته در برخی موارد از شعرهایی با مضمون رمضان و نیز در مدح حضرت علی(ع) نیز استفاده می‌شود. این مقام‌ها در روز عید فطر نیز با حس و حال متفاوت و براساس اشعاری خاص اجرا می‌شود به گونه‌ای که وقتی عاشیقی برای اجرا در مراسم عید فطر دعوت می‌شود با ساز و آواز خود علاوه بر تبریک این عید بزرگ مقام‌های عاشیقی را با شعر نو اجرا می‌کند.

وی ادامه می‌دهد: منظور من از شعر نو شعری است که تازه سروده شده باشد و به نوعی عاشیق با اجرای این مقام‌ها از خداوند خواهان قبولی طاعات و روزه‌داری مردم است.

● بالابان راوی مقام‌های عاشیقی

عاشیق حسن اسکندری که ید طولایی در اجرای موسیقی عاشیقی دارد نقش ساز بالابان و نیز ساز عاشیقی را در اجرای مقام‌های عاشیقی پررنگ می‌داند و می‌گوید: این مقام‌ها از گذشته توسط اجداد ما ساخته شده‌اند و هیچ‌گاه مکتوب نشده‌اند درواقع این بخش از موسیقی عاشیق‌ها همانند موسیقی ردیف دستگاهی سینه به سینه به ما رسیده و ما نیز کامل و جامع به نسل بعد منتقل می‌کنیم.

او که تاکنون کنسرت‌های بی‌شماری را در کشورهای مختلف دنیا برگزار کرده، معتقد است هر اجرا‌کننده‌ای برای خودش حس و حال مخصوص دارد و قطعا اجرای یک عاشیق با دیگری متفاوت است. بر این اساس مقام‌های موسیقی ما همیشه تازه می‌مانند و هیچ‌گاه کهنه نمی‌شوند و از بین نمی‌روند.

این نوازنده در ادامه به تفاوت مقام‌های قدیمی موسیقی آذربایجان با مقام‌های امروزی می‌پردازد و می‌گوید: در حال حاضر کسانی هستند که مقام می‌سازند و این مقام‌هایشان اصلا شبیه مقام‌های قدیمی نیست که به دل مردم بنشیند و به خاطر ضعیف بودن ساختار و شعر تنها یکی دو سال عمر می‌کند و دیگر قابل شنیدن برای مخاطبان این نوع موسیقی نیست.

نکته: موسیقی بومی ایران بیانگر نوع نگاه مردم به تمامی مناسبت‌هاست؛ از عید قربان، غدیر و شعبان گرفته تا عید فطر که در هرنقطه از کشورمان به یک شکل خاص با موسیقی همراه می‌شود

به گفته اسکندری، در فولکلور عاشیقی چند نوع داستان حماسی، عاشقانه، نصیحت‌آمیز و... وجود دارد که متاسفانه امروزه شرایط به گونه‌ای شده که دیگر از این داستان‌ها استفاده نمی‌شود و کم‌کم از سینه عاشیق‌ها پاک می‌شود. بر این اساس باید تمامی این نوع موسیقی‌ها در قالب کتاب منتشر شوند تا برای آیندگان باقی بمانند.

● زخمه دوتارنوازان در روز عید فطر

موسیقی بومی ایران‌، شناسنامه مردمان هر منطقه است چراکه راوی بخشی از فرهنگ عمیق آنهاست. این موسیقی بیانگر نوع نگاه بومیان به تمامی مناسبت‌هاست از عید قربان، غدیر و شعبان گرفته تا عید فطر که در هرنقطه از کشورمان به یک شکل خاص با موسیقی همراه می‌شود؛ نورمحمد درپور نوازنده دوتار خراسان درباره آیین‌های منطقه خود در روز عید فطر می‌گوید: در این روز بعد از نماز عید فطر و مناجات‌خوانی مخصوص این روز، همراه با دوتار به خواندن غزل می‌پردازیم و معراج نامه‌ای درباره ۱۲ امام و پیغمبر نیز روایت می‌کنیم. همچنین زنان منطقه نیز مراسم و برنامه‌های خاص خودشان را در این روز دارند.

وی ادامه می‌دهد: من وقتی از مراسم عید فطر به خانه برمی‌گردم دوتار دست می‌گیرم و تا مدت‌ها با خواندن غزل به شادمانی این عید بزرگ می‌پردازم. البته من در تمام روزهای سال دست از دوتار زدن برنمی‌دارم و حتی در ایام ماه رمضان که موسیقی‌هایمان تنها آوازی است در خلوت خودم به ساز زدن می‌پردازم.

این پیشکسوت موسیقی نواحی در ادامه به دیگر موسیقی‌های مرتبط با رمضان اشاره می‌کند و می‌گوید: سحرخوانی و کوبیدن طبل از دیگر مراسم‌ این ماه است البته کسانی که صدای بالایی دارند دیگر با طبل غزل‌خوانی و سحرخوانی نمی‌کنند.

● موسیقی فطر و رمضان به روایت آغاغوثی

یکی دیگر از هنرمندان بنام موسیقی نواحی که نقش پررنگی در اشاعه فرهنگ سرزمین خود داشت «خلیفه آغاغوثی» است که هنر دف‌نوازی در خانواده‌اش سینه به سینه گشته و به او رسیده بود و در حال حاضر با مرگ او این هنر نزد پسر و نوه‌هایش باقی‌مانده است.

خلیفه غوثی به همراه فرزندانش در بسیاری از جشنواره‌های مختلف داخلی و خارجی از جمله در جشنواره‌های ذکر و ذاکرین، وحدت و رودکی، هفت اورنگ، آیینه و... شرکت کرده بود اما یکی از مهم‌ترین جشنواره‌هایی که این هنرمند دف‌نواز خارج از کشور شرکت داشت، جشنواره معروف آوینیون فرانسه سال ۱۳۷۰ است که مورد استقبال مردم این کشور قرار گرفت و از طرف استادان این کشور لقب «پرنده نادر» را گرفت. خلیفه بجز فرانسه در کشورهایی چون ترکیه، کلمبیا، پرو، پاناما و اکوادور در یونسکو (در پاریس)، مراکش، امارات دبی و ایتالیا (رم) اسپانیا، هلند و اسکاتلند دف‌نوازی کرده است.

با نگاه به موسیقی رمضان در منطقه کردستان به نام آشنای آغاغوثی‌ها می‌رسیم؛ کسانی که میراث‌دار هنر پدرشان هستند. رحمان آغاغوثی پسر خلیفه آغاغوثی درباره مناسبت‌های موسیقایی در روز عید فطر می‌گوید: ما در این روز مراسم خاصی غیر از نماز نداریم و هر چه هست در دیگر ایام سال صورت می‌گیرد، البته مناسبت‌هایی در ماه رمضان وجود دارد که مولودی‌خوانی می‌کنیم و شعرهایی در وصف ماه رمضان می‌خوانیم.

به گفته او در مولودی‌خوانی بیشتر از شعر شاعرانی چون سعدی، حافظ، مولانا و نیز شاعران کرد استفاده می‌شود.

آغاغوثی از بین رفتن موسیقی‌های بومی را فوت راویان این هنر می‌داند و می‌گوید: متاسفانه با فوت بزرگان موسیقی بومی این هنر هر روز کمرنگ‌تر می‌شود، برای مثال ما خودمان بعد از فوت خلیفه فعالیت‌مان کم شد و این در حالی است که باید همانند گذشته کار ایشان را دنبال می‌کردیم.

ماه رمضان آخرین روزهای خود را سپری می‌کند و با نزدیک شدن به روز عید فطر تمامی هنرمندان بومی کشورمان بر سر هر کوی و برزنی ساز خود را کوک می‌کنند و با نوای ساز و آواز خود خبر از عیدی دیگر می‌دهند.

سحر طاعتی