خشوع, رهاورد شناخت عظمت خداوند

خشوع, حالتی نفسانی است که شخص, خود را در برابر دیگری کوچک می بیند و در برابر عظمت و بزرگی او سر تعظیم فرود می آورد بی آن که از وی ترس و هراسی به دل راه دهد

● ماهیت خشوع

در آموزه های قرآنی، توحید محور و نقطه اصلی است که همه چیز بر مدار آن می گردد و برای آن می چرخد. بی اندیشه و بینش توحیدی و یگانه پرستی، انسان از مقام خویش هبوط می کند و گرفتار انواع و اقسام بدبختی ها می شود به گونه ای که از چهار پایان پست تر و از همه آفریده ها بدبخت تر می گردد. این بینش و نگرش می بایست در حوزه نگرشی و کنشی و واکنشی انسان بروز و ظهور کند. در آموزه های قرآنی این پدیده را گاه به نام خضوع و گاه به نام خشوع تعبیر می کنند.

در فرهنگ قرآنی، خشوع و فروتنی و سرفرود آوردن در برابر حق، عملی قلبی است که آثار آن در کنش ها و واکنش ها به روشنی خود را نشان می دهد.

خشوع، حالتی نفسانی است که شخص، خود را در برابر دیگری کوچک می بیند و در برابر عظمت و بزرگی او سر تعظیم فرود می آورد بی آن که از وی ترس و هراسی به دل راه دهد. از این رو به نظر می رسد که با خضوع نوع، هم پوشی معنایی دارد؛ زیرا خضوع در برابر دیگری نیز به همین معناست؛ با این همه می توان تفاوت هایی میان دو واژه قائل شد؛ زیرا در واژگان قرآنی هیچ واژه ای به طور دقیق برابر با واژه دیگر نیست و تفاوت های محسوس و یا نامحسوسی دارد که در کاربردهای گوناگون آن خود را نشان می دهد.

نویسنده کتاب نفیس معجم الفروق اللغویه بر این باور است که آن خضوع و خشوع هرچند از نظر معنا متقارب هستند ولی تفاوت هایی را نیز می توان میان آن ها شناسایی کرد. (معجم الفروق اللغویه، ص۲۱۶) این تفاوت ها از نظر نویسنده کتاب ترتیب العین این گونه است که خضوع تنها در بدن خود را نشان می دهد ولی خشوع افزون بر بدن در صدا و چشم و امور دیگر بروز می یابد. (ترتیب العین ج۱ ص۴۹۰)

از نظر قرآن، مؤمنان به جهت شناخت و ادراک درست خداوند و الوهیت و ربوبیت وی، در دل خویش به حالتی می رسند که از آن به خشوع یاد می شود. از این رو در برابر او رفتار خاصی را در پیش می گیرند. هنگامی که شخص، عظمت و بزرگی خداوند را درک کرد، در برابر او خاشع می شود و اطاعت از فرمان های وی را از روی میل و رغبت می پذیرد و در نهان و آشکار از او پیروی می کند و هرگز تمرد و عصیان پیشه نمی کند.

● دستاورد خشوع

نتیجه چنین رفتاری از سوی بنده آن است که تکالیف سخت و مشکل که از سوی خداوند برای بشر فرو فرستاده شده است آسان می گردد و او هرگونه مشکلی را به جان و دل می پذیرد (بقره آیه۴۵)، در برابر خداوند می ایستد و از وی به جهت خطا و اشتباهاتش پوزش می خواهد و مغفرت می طلبد و به جهت همین خشوع و خضوع است که خداوند نیز دست مهر و محبت بر سرش می کشد و گناهانش را می بخشد و در کنف حمایت خویش می گیرد. (احزاب آیه۳۵)

برای کسانی که در برابر خداوند فروتن و خاشع هستند نماز خواندن نه تنها دشوار نیست بلکه از آن برای دست یابی به امداد و یاری خداوند و رهایی از مشکلات بهره می گیرند. (بقره آیه۴۵)

نتیجه خشوع در دنیا آرامش و آسایش و آسان شدن کارها و دست یابی به حل مشکلات است و در آخرت به شکل رستگاری و فلاح خود را نشان می دهد. امری که خواسته همگان است و هر کسی می کوشد تا به آن برسد. (مؤمنون آیه۱و ۲)

● ویژگی های خاشعان

خاشعان دارای ویژگی هایی چون علاقه مندی به مناجات و دعا همراه با خوف و رجا (انبیاء آیه۹۰)، انگیزه قوی برای دیدار با خدا (بقره آیه۴۵و ۴۶)، دوری از دین فروشی و خودداری از سوءاستفاده از دین و آیات خدا (آل عمران آیه۱۹۹)، پیشگامی در امور خیر و نیکو (انبیاء آیه۹۰) و عدم پیروی از هوای نفس و ضایع کردن اعمال عبادی چون نماز (مریم آیه ۵۸ و ۵۹) هستند.

آنان که در برابر عظمت خدا به خشوع می رسند هرگز تن به فسق نمی سپارند و کارهای ناپسند و بیرون از هنجارهای اجتماعی و شرعی و عقلی و عقلایی انجام نمی دهند. (حدید آیه۱۶) همچنان که قلب های ایشان آن چنان در برابر خدا و دستورهای او نرم و رام است که هیچ گونه قساوت و سنگ دلی در آنها راه نمی یابد. (همان)

دلهایشان در برابر آموزه های قرآنی آن چنان نرم و آرام است که می توان آن را به زمینی نرم تشبیه کرد که باران نرم بر آن می بارد و با بهره مندی از آن سرسبز و با طراوات می شود. (حدید آیه۱۶و ۱۷)

همین نرمی است که موجب می شود در برابر هر تجلی خدا سرفرود آورد و واکنشی از روی خضوع و پذیرش داشته باشد. (حشر آیه۲۱)

● راه رسیدن به خشوع

برای دست یابی به این مقام می بایست انسان به آیات کلام الهی گوش فرا دهد و با گوش سپردن به آن بزرگی و عظمت خدا و هستی و خردی و کوچکی خود را بیش از پیش درک کند و بر طاعت و اطاعت خویش بیافزاید. (اسراء آیه ۱۰۷ و ۱۰۹ و نیز مریم آیه۵۸)

همین مسئله گوش فرادادن و استماع است که زمینه ساز ایمان وی می شود و خشوع را در وی می افزاید. (آل عمران آیه۱۹۹ و مؤمنون آیه۱ و ۲) و سجده آیه۱۵)

استماع آیات و تفکر در آن و نیز تفکر در آیات انفسی و آفاقی هستی موجب می شود تا شخص به مقام خشوع برسد. (حشر آیه۴۱)

انسان هر چه بیش تر در آیات بیرونی و درونی و نیز آیات کتبی و خارجی خدا تفکر کند به مقام خوف از خدا می رسد و همین خوف موجب می شود تا به مقام خشوع برسد که فراتر از پذیرش خداوند و حقیقت وجودی او از ترس و خوف است. (حشر آیه۴۱)

ذکر آیات خداوند و توجه به علم و آیات وی و تفکر در قرآن و عظمت آیات قرآنی موجب می شود که شخص به مقام خشوع دست یابد. (سجده آیه۱۵ و نیز حدید آیه۱۶ و اسراء آیه ۱۰۷)

این آیات در مقام توضیح موانع دست یابی به خشوع می گوید که هرگونه فسق و غرور و گناه موجب می شود که انسان از مقام خشوع دور شود و هرگز به این موقعیت دست نیابد.

علی جواهردهی