بررسی روند جریان دانش آموزی دوره راهنمایی تحصیلی آموزش و پرورش استان فارس بر اساس شاخص های برنامه دوم توسعه

آموزش و پرورش به طور اعم و آموزش راهنمایی به طور اخص تأثیر غیر قابل انكاری در رشد و توسعه اقتصادی, اجتماعی وفرهنگی جوامع دارد

● چكیده

این تحقیق به بررسی روند دانش‌آموزی دوره راهنمایی تحصیلی آموزش و پرورش استان فارس، بر اساس شاخص‌های هدف برنامه دوم توسعه طی سالهای ۷۷-۱۳۷۳ می‌پردازد. در این رابطه نسبت ثبت نام(پوشش ظاهری)، نرخ ثبت نام، نرخهای ارتقا، تكرار پایه، ترك تحصیل و گذر، نسبت دانش‌آموزان دوره راهنمایی تحصیلی از كل دانش آموزان و نسبت دانش‌آموزان غیرانتفاعی از كل دانش‌آموزان دوره راهنمایی تحصیلی مورد بررسی قرار گرفته است.

این تحقیق از نوع توصیفی ـ ارزشیابی است. جامعه آماری تحقیق شامل كلیه دانش‌آموزان دوره راهنمایی تحصیلی است كه در ۵۶ ناحیه، شهرستان و منطقه آموزشی در برنامه دوم توسعه به تحصیل اشتغال داشته‌اند. در این تحقیق، از آنجا كه كل جامعه آماری مورد مطالعه قرار گرفته، از نمونه آماری استفاده نشده است. از آمار و اطلاعات سازمان برنامه و بودجه و كارشناسی آمار و برنامه‌ریزی اداره كل آموزش و پرورش استان فارس، برای مقایسه عملكرد آموزش راهنمایی تحصیلی استان با شاخص‌های هدف برنامه دوم توسعه استفاده شده است. در تجزیه و تحلیل داده‌ها در سطح آمار توصیفی از شاخص‌های فراوانی، درصد، میانگین، ودر سطح فرمولهای برنامه‌ریزی‌از شاخص‌های نسبت ثبت‌نام، نرخ‌های ثبت‌نام، ارتقا، تكرار پایه، ترك تحصیل و گذر استفاده شده است.

یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد كه عملكرد استـان در شاخص‌های نسبت ثبت نام، نرخ‌گذر، و تعداد و سهم دانش‌آموزان دوره راهنمایی از كل دانش‌آموزان، با هدف پیش بینی‌ شده در برنامه دوم توسعه هماهنگ است و عملكرد استان در شاخص‌های نرخ ثبت نام دانش‌آموزان در پایه‌های مختلف تحصیلی، نرخ‌های تكرار پایه و ترك تحصیل و شاخص تعداد و سهم دانش‌آموزان غیر انتفاعی از كل دانش‌آموزان این دوره با هدفهای پیش بینی شده در برنامه دوم توسه هماهنگ نیست.

● مقدمه

جامعه امروز گسترش كمّی آموزش و پرورش را مطلوب می داند و از مظاهر پیشرفت به شمار می‌آورد. براساس این باور در تمام برنامه‌های توسعه، بهره مندی آحاد ملّت از میزان آموزش و پرورشی كه لازمه زندگی شناخته شده است، سر لوحه سیاست گذاری‌های آموزشی قرار می‌گیرد.

دیویی[۱] در مورد اهمیت آموزش و پرورش اظهار داشت كه « نسبت آموزش و پرورش به زندگی اجتماعی مانند نسبت تغذیه و تولید مثل به زندگی فیزیولوژیكی است» برتراند[۲]، ۱۹۹۲، ص ۴۳). دیویی با بیان این عبارت بر نقش و جایگاه محوری آموزش در ارتباط با بنیان زندگی اجتماعی تأكید می‌كند. به زعم او همان گونه كه زندگی فیزیولوژیك موجود زنده وابسته به تغذیه و تولید مثل است، حفظ و بقا وتداوم زندگی اجتماعی انسان نیز به آموزش شهروندی افراد بستگی دارد.

[۱] -Dewey

[۲] -Bertrand

آموزش و پرورش به طور اعم و آموزش راهنمایی به طور اخص تأثیر غیر قابل انكاری در رشد و توسعه اقتصادی، اجتماعی وفرهنگی جوامع دارد. پیچیده‌تر شدن زندگی در تمام زمینه‌ها، از جمله امور مربوط به تحصیلات، تصمیم گیری مناسب را مشكل‌تر می‌سازد. پیچیدگی جهان پیرامون، گسترش تكنولوژی، توسعه آموزش فنی و حرفه‌ای و نیز توجه به تفاوتهای فردی ایجاب می‌كند كه افراد با استعدادها، رغبتها، امكانات و محدودیتهای خود به طور واقع بینانه‌ای آشنا شوند و تصمیمات خود را بر اساس اطلاعات صحیح اتخاذ كنند. از طریق راهنمایی تحصیلی، اطلاعات صحیح و منظم درباره درسها، رشته های تحصیلی، نظام آموزشی، قوانین و مقررات مدرسه در اختیار دانش آموزان قرار می‌گیرد. دانش آموزان بر اساس اطلاعات حاصل درباره خصوصیات فردی و نظام آموزشی، به كمك راهنما به اتخاذ تصمیم معقول و مناسب در زمینه تحصیلات خود می‌پردازند. به اعتقاد شفیع‌آبادی (۱۳۷۶، ص۱۶) خدمات انجام شده از طریق راهنمایی تحصیلی، وسیله تسهیل‌كننده‌ای در آموزش و پرورش محسوب می‌شود كه به وسیله آن به دانش آموزان كمك می‌شود تا موانع یادگیری را از سر راه بردارند و سریعتر به هدفهای تعیین شده برسند.

یكی از دوره های مهم تحصیلی در ایران، دوره راهنمایی تحصیلی است. در این دوره بایدآمادگی نوجوانان برای ادامه تحصیل و استعدادهایشان برای رشته‌های مختلف آموزش متوسطه مورد مطالعه قرار گیرد تا بر اساس نتایج حاصل از این مطالعات، بتوان دانش آموختگان این دوره را به رشته های تحصیلی متناسب با توجه به استعدادها و علایقشان راهنمایی كرد. به سبب تاكید در مساله شناخت استعدادها و لزوم راهنمایی نوجوانان، مرحله دوم تعلیمات عمومی، ازنظر شرایط و ظهور استعدادهای فردی، برای مطالعه علمی و تربیتی در زمینه هدایت تحصیلی نوجوانان دوره مناسبی است. راهنمایی تحصیلی موجب بازدهی وكارآمدی بیشتر نظام آموزشی كشور، افزایش پیشرفت تحصیلی و كاهش افت تحصیلی، تقلیل مشكلات رفتاری دانش آموزان، ایجاد جوّ سالم وسرشار از صفا و صمیمیت در محیط مدرسه، رضایت خاطر بیشتر دانش آموزان، آشنایی با رشته های تحصیلی، برنامه ریزی فرصت ها و فعالیت‌های مكمل درسی بر اساس علایق و استعداد دانش آموزان به منظور كاهش مشكلات احتمالی آنها می‌گردد.

دوره راهنمایی تحصیلی مرحله دوم از آموزش عمومی است و به طور معمول دانش آموزان گروه سنی یازده تا سیزده ساله در این دوره تحصیل می‌كنند. این دوره در سال تحصیلی ۱۳۵۱-۱۳۵۰ با حدود ۲۵۰۰۰۰ دانش آموز در سرتاسر كشور آغاز شد وجمعیت دانش آموزی آن در سال تحصیلی ۱۳۷۸-۱۳۷۷ ، یعنی سال پایانی برنامه دوم توسعه، بالغ بر ۵ میلیون و ۳۰۰۰۰۰ نفر بود( صافی، ۱۳۸۰، ص۷). به اعتقاد نفیسی (۱۳۷۸،ص ۱۰) روند تحول جمعیت دانش آموزی نشان می دهد كه در آینده نزدیك، رشد كمّی جمعیت دانش ‌آموزان در دوره راهنمایی تحصیلی، با رشد طبیعی جمعیت (رشد كمتر از ۲ درصد در سال) متناسب گردیده، پوشش تحصیلی این دوره به رقمی بالاتر از ۹۷ درصد خواهد رسید.

دستیابی به هدفهای دوره راهنمایی تحصیلی با چنین حجم جمعیت دانش آموزی مستلزم این است كه این دوره، از روند دانش آموزی مناسب و قابل قبولی برخوردار باشد و به طور مستمر مورد ارزیابی علمی قرار گیرد. منظور از روند دانش آموزی جریان ورود، عملكرد و خروج دانش آموزانی است كه طی برنامه دوم توسعه، همه ساله در پایه اول دوره راهنمایی ثبت نام نموده‌اند.

ارزیابی آموزشی یكی از مراحل اساسی در فرایند برنامه ریزی آموزشی است. ارزیابی آموزشی از دو مؤلفه عمده كارایی درونی و كارایی بیرونی نظامهای آموزشی صورت می‌گیرد (مشاوران یونسكو، ۱۳۷۳، ص۱۵۰؛ محسن پور، ۱۳۷۶، ص۶۰). ارزیابی آموزشی امكان تصویر چگونگی فعالیتهای آموزشی، شناسایی نیازهای‌ آموزشی، هدف گذاری آموزشی، تدوین برنامه های مطلوب آموزشی، ‌و سنجش كارایی و اثر بخشی نظامهای آموزشی را فراهم می‌كند (بازرگان، ۱۳۸۰،صص ۱و۲). ارزیابی عملكرد دوره های تحصیلی در سطح ملی و استانی شرط لازم برنامه ریزی های آموزشی موفق آینده است.

بررسی روند دانش آموزی و محاسبه نشانگرهای كارایی درونی هر دوره آموزشی، از جمله دوره راهنمایی تحصیلی، مورد توجه برنامه ریزان آموزشی است. برنامه‌ریزان، با اطلاع از تعداد دانش آموزانی كه یك دوره تحصیلی را با موفقیت به پایان می‌رسانند وتعدادی كه در هر یك از پایه های تحصیلی از آن دوره آموزشی خارج می‌شوند، یا آن را تكرار می‌كنند، می‌توانند تنگناهای موجود را در رسیدن به هدفهای آموزش و پرورش شناسایی كرده، با بررسی علتهای آن، نسبت به برطرف نمودن آنها اقدام كنند. آژانس توسعه بین المللی آمریكا۱ (۲۰۰۳، ص۱) افزایش كارایی درونی نظامهای آموزشی، بویژه كارایی آموزش پایه عمومی را مهمترین اولویت راهبردی خود اعلام كرده است. این دفتر بیان می‌كند كه چون بخش اعظم سرمایه گذاری ها در آموزش و پرورش، در اثر افت تحصیلی، تكرار پایه و ترك تحصیل دانش آموزان، بازده مورد نظر را به دنبال نداشته است، اولین و مهمترین اولویت كاری خود را بهبود نشانگرهای كارایی درونی آموزش، از جمله كاهش ترك تحصیل و تكرار پایه و افزایش ارتقا و گذر تحصیلی می‌داند. ارزیابی كارایی درونی دوره های آموزشی، از جمله دوره راهنمایی تحصیلی تا آن اندازه از اهمیت برخوردار است كه پژوهشگران آن را از جنبه های مختلف مورد بررسی قرار داده اند.

۱ - The United States Agency For International Development

عزیز زاده(۱۳۶۹) در پژوهشی به بررسی كارایی درونی آموزش و پرورش در سطح كشور پرداخته است. یافته های او در ارتباط با دوره راهنمایی تحصیلی حاكی است كه ترك تحصیل در دوره های راهنمایی تحصیلی از دوره های دیگر بیشتر است. اتلاف منابع در این دوره زیاد و نسبت اتلاف در مورد دانش آموزان پسر از دانش آموزان دختر بیشتر است. میانگین طول تحصیل دانش آموزان پسر از دانش آموزان دختر بیشتر است؛ و میزان هزینه صرف شده برای هر فارغ التحصیل دوره راهنمایی در مدارس پسرانه ۸۰ درصد و در مدارس دخترانه ۵۲ درصد بیشتر از میزان هزینه ایده آل است.

دفتر هماهنگی طرحها و برنامه ریزی توسعه آموزش و پرورش (وزارت آموزش و پرورش،۱۳۷۱) در پژوهشی به بررسی كارایی درونی دوره راهنمایی تحصیلی در سطح كشور پرداخته است. یافته های این پژوهش حاكی است كه كارایی درونی دوره راهنمایی تحصیلی در كل كشور ۲۳/۵۷ درصد و كارایی در شهرها ۱۴/۵۹ درصد و در روستاها ۹۸/۴۹ درصد است؛ كارایی درونی مدارس دخترانه (۲۵/۵۹ درصد) از كارایی مدارس پسرانه‌(۸۶/۵۴ درصد) بیشتر است؛ كارایی درونی مدارس شهری از كارایی مدارس روستایی بیشتر است؛ و هزینه ترك تحصیل از هزینه تكرار پایه در سطح كشور بیشتر است.

میرهادی (۱۳۷۲) در پژوهشی وضعیت تحصیلی دانش آموزان دوره راهنمایی تحصیلی را كه معلمان آنها مأمور به تحصیل بودند، با دانش آموزانی كه معلمان آنها تمام وقت بودند، در استان اصفهان مقایسه كرده است. یافته‌های مهم این پژوهش حاكی است كه بین عملكرد معلمان تمام وقت و مأمور به تحصیل در مناطق مختلف و در درسهای گوناگون و با توجه به متغیرهای دموگرافیك تفاوت معناداری وجود ندارد.

اسماعیل سرخ (۱۳۷۲) در پژوهشی به بررسی میزان دستیابی افراد واجب تعلیم به فرصتهای آموزشی در استان كردستان در سالهای ۷۰-۱۳۶۵ پرداخته است. یافته‌های این پژوهش حاكی است كه فرصتهای آموزشی این دوره بر حسب جنسیت و مناطق شهری و روستایی متعادل توزیع نگردیده و نابرابری فرصتها در حد بالایی است؛ پوشش تحصیلی و نرخ های قبولی و فراغت از تحصیل در این دوره رضایت بخش نبوده است؛ نرخ تكرار پایه و ترك تحصیل در این دوره بویژه در مناطق روستایی در سطح بالایی است؛ و تراكم دانش آموزی و ضریب بهره‌وری در این دوره در حد بالایی بوده است.

همتی جشنی (۱۳۷۳) در پژوهشی به بررسی مقایسه‌ای عملكرد تحصیلی‌دانش آموزان راهنمایی تحصیلی مدارس نمونه، غیر انتفاعی، شبانه روزی و عادی در استان فارس در سال تحصیلی ۷۳-۱۳۷۲ پرداخته است. یافته های عمده پژوهش او حاكی است كه پیشرفت تحصیلی دانش آموزان مدارس نمونه از دانش آموزان مدارس غیر انتفاعی، شبانه روزی و عادی بالاتر و پیشرفت در مدارس شبانه روزی از مدارس عادی و غیر انتفاعی بالاتر بوده است؛ و بین پیشرفت تحصیلی دانش آموزان مدارس غیر انتفاعی وعادی تفاوت معناداری وجود نداشته است.

خدادوستان (۱۳۷۵) در پژوهشی به بررسی درصد قبولی مناطق آموزشی در خرداد، مرداد و شهریور ماه در درسهای املای فارسی، تاریخ و ریاضی دوره راهنمایی تحصیلی در استان اصفهان طی سالهای ۷۳-۱۳۷۱ پرداخته است. یافته های عمده او حاكی است كه درصد قبولی دختران در هر سه درس از پسران بیشتر بوده است؛ تغییرات درصد قبولی در درس املای فارسی در تمام مناطق زیاد بوده، بیشترین تغییرات در پایه دوم و كمترین تغییرات در پایه سوم بوده است؛ تغییرات درصد قبولی در درس تاریخ در هر سه پایه تحصیلی این دوره كم؛ و تغییرات درصد قبولی در درس ریاضی در پایه های اول و دوم نیزكم و در پایه سوم زیاد بوده است.

سالمی(۱۳۷۵) در پژوهشی به بررسی كارایی درونی آموزش راهنمایی استان خوزستان و مقایسه آن با پیش بینی برنامه اول و بعضی از سالهای برنامه دوم توسعه پرداخته است. بعضی از یافته های پژوهش او به این شرح است كه جمعیت دانش آموزی دوره راهنمایی تحصیلی استان از پیش بینی برنامه اول و سالهایی از برنامه دوم توسعه بیشتر بوده است؛ پوشش تحصیلی ظاهری این دوره از پیش بینی برنامه اول توسعه بیشتر بوده است؛ نرخ كارایی درونی مدارس دخترانه( ۷۴/۸۰ درصد) از مدارس پسرانه (۳/۶۶ درصد) بیشتر بوده است؛ نرخ های قبولی و گذر تحصیلی در طول برنامه افزایش و نرخ های تكرار پایه و ترك تحصیل كاهش یافته است.

دكتر سید مصطفی شریف

عضو هیات علمی گروه علوم تربیتی دانشكدهٔ علوم تربیتی و روانشناسی، دانشگاه اصفهان.

رضا كشاورز كوهجردی

كارشناس ارشد برنامه‌ریزی آموزشی ، دانشكدهٔ علوم تربیتی و روانشناسی، دانشگاه اصفهان.

منابع

آموزش و پرورش استان فارس.(۱۳۷۳). برنامه پنجساله دوم دوره راهنمایی تحصیلی، شیراز.

آموزش و پرورش استان فارس. (۷۷-۱۳۷۳). تازه‌های آمار، شیراز.

اسماعیل سرخ، ج.(۱۳۷۲). بررسی میزان دست‌یابی لازم التعلیمان مناطق استان كردستان به فرصتهای آموزشی در سالهای ۷۰-۱۳۶۵، پایان نامه كارشناسی ارشد برنامه ریزی آموزشی، دانشگاه اصفهان، (چاپ نشده).

بازرگان، ع.(۱۳۸۰). ارزشیابی آموزشی، مفاهیم، الگوها و فرایند عملیاتی. تهران: سمت.

خدادوستان، ع. ر.(۱۳۷۵). بررسی میزان درصد قبولی مناطق آموزشی خرداد، مرداد و شهریور ماه در دروس مختلف دوره راهنمایی تحصیلی استان اصفهان در سالهای۷۲-۱۳۷۱ و ۷۳-۱۳۷۲. اصفهان: شورای تحقیقات، اداره كل آموزش و پرورش اصفهان (چاپ نشده).

سازمان برنامه و بودجه استان فارس. (۱۳۷۱). مستندات برنامه دوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی استان فارس، شیراز.

سازمان برنامه و بودجه.(۱۳۷۳). مستندات برنامه دوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران. تهران: سازمان برنامه و بودجه.

سازمان برنامه و بودجه استان فارس. (۱۳۷۵). سرشماری عمومی نفوس و مسكن، شیراز.

سالمی، م.(۱۳۷۵): بررسی كارایی درونی آموزش راهنمایی استان خوزستان طی سالهای

۷۳-۱۳۶۹ و مقایسه آن با شاخص‌های برنامه اول توسعه كشور. پایان نامه كارشناسی ارشد برنامه‌ریزی آموزشی، دانشگاه شهید چمران اهواز(چاپ نشده).

شفیع آبادی، ع.(۱۳۷۶). راهنمایی تحصیلی و شغلی. تهران: پیام نور.

صافی، ا.(۱۳۸۰). آموزش ابتدایی، راهنمایی و متوسطه (چاپ دوم).تهران: سمت.

عزیززاده، ه. (۱۳۶۹). كارایی داخلی نظام آموزشی كشور. فصلنامه تعلیم و تربیت، دوره ششم، شماره ۴، صص ۸۱-۹۹.

مشاوران یونسکو.(۱۳۷۳). فرایند برنامه ریزی آموزشی. ترجمهٔ فریده مشایخ (چاپ چهارم). تهران: مدرسه.

محسن پور، ب.(۱۳۷۶). برنامه ریزی آموزشی . تهران: مدرسه.

میر هادی، م.(۱۳۷۲). بررسی مقایسه ای وضعیت تحصیلی دانش آموزان مقطع راهنمایی که معلمین آنها مامور به تحصیل هستند، با دانش آموزانی که معلمین تمام وقت دارند. پایان‌نامه کارشناسی ارشد برنامه‌ریزی آموزشی، دانشگاه اصفهان (چاپ نشده).

نفیسی، ع.ح.(۱۳۷۸). آموزش و پرورش ایران۱۴۰۰، مبانی و اصول آموزش و پرورش، منشور تربیتی نسل جوان. تک نگاشت۱۸، تهران: پژوهشکده تعلیم و تربیت.

نصیری خانقاه، م.(۱۳۷۸). مقایسه کارایی درونی مدارس راهنمایی تحصیلی شبانه روزی با مدارس راهنمایی تحصیلی روزانه همجوار در مناطق تابعه استان همدان طی سالهای تحصیلی ۷۲- ۷۱ تا ۷۸-۷۷. شورای تحقیقات، اداره کل آموزش و پرورش استان همدان (چاپ نشده).

وزارت آموزش و پرورش.(۱۳۷۱). چکیده نخستین سمینار و ارائه یافته های پژوهشی حوزه علوم تربیتی. تهران: دبیرخانه شورای تحقیقات.

همتی جشنی، ا. ع .(۱۳۷۳). بررسی مقایسه ای عملکرد تحصیلی دانش آموزان راهنمایی مدارس (نمونه، غیر انتفاعی، شبانه روزی و عادی) استان فارس در سال تحصیلی ۷۳-۱۳۷۲. پایان نامه کارشناسی ارشد برنامه‌ریزی آموزشی، دانشگاه اصفهان (چاپ نشده).

Bertrand,O.(۱۹۹۲). Planning Human Resources: Methods, Experiences and Practices: Unesco: International Institute for Educational Planning.

The United States Agency for International Development. (۲۰۰۳). Basic Education and Technical Training,Retrived/ Available at: http:/ www. usaid. gov/ pubs ds/pps/ basiced/ be- aidpol. Html.

---