تنباکو بدون دود

ترفندی قدیمی از شرکت های دخانی این بار با سر و شکلی تازه

با تشدید قوانین محدودیت دخانیات در مصرف انواع مختلف محصولات با دود، به‌ویژه در سنین پایین و درسطح مدارس، هرچند وقت یک بار شاهد توزیع و پخش محصولات بدون دود تنباکو با اسامی مختلف مانند پان، ناس و... در اشکال و بسته‌بندی‌های مختلف و متنوع هستیم. مصرف این محصولات در سطح جهان، حتی در اروپا و آمریکا گسترده بوده و شرکت‌های دخانی در تلاشی مضاعف و نوظهور، ایده‌ای قدیمی را به بهانه‌های واهی، بسط و گسترش داده و ترفندی جدید برای سود‌جویی مهیا کرده‌اند...

قبل از این تصور می‌شد که این تنباکو‌های‌ جویدنی و ناس یک ماده پرمصرف در افغانستان و شرق می‌باشد. اما این تنباکو‌ها به‌خصوص در نوع‌جویدنی آن در ابتدا توسط بومیان آمریکا مصرف می‌شده. در شرق در کشورهایی مانند افغانستان، هند، پاکستان، ایران، ترکمنستان، تاجیکستان و ازبکستان مصرف آن از گذشته رایج بوده ولی موج جدید قوانین کنترلی و محدود‌کننده انواع محصولات با دود تنباکو در اروپا و آمریکا مصرف این اقلام را در این مناطق با اقبال دوچندان مواجه کرده. این موج فریب و ترفند به حدی بوده که حتی گروه‌های مبارز ضددخانیات باسابقه نظیر گروه‌اش(ASH) نیز با مصرف دخانیات بدون دود نه تنها واکنش مناسب نشان نداده بلکه در مواردی آن را تایید کرده. در اروپا در کشورهایی مانند سوئد، نروژ، دانمارک، فنلاند و ایسلند مصرف این ماده رایج شده به طوری که آمارها مصرف بیست درصدی مردان سوئدی را از ناس گزارش می‌کنند. البته در کشورهایی مانند کانادا و استرالیا به موقع اطلاع‌رسانی انجام شده و با این اقلام تنباکوی غیرتدخینی نیز مانند انواع واجد دود آن برخورد می‌گردد.

قبل از اینکه به انواع و اقسام اینها بپردازیم ذکر این نکته خالی از لطف نیست که از روش‌های شرکت‌های دخانی برای سردرگمی مصرف‌کننده تنوع در شکل و نوع محصولات است. برای مثال در عین حالی که در کشورهای شرقی مانند افغانستان یا جنوب شرقی ایران از نوع سنتی و شناخته شده ناس استفاده می‌‌شود، تنوع محصولات اروپایی و بسته‌بندی‌های متنوع و رنگارنگ آن چنان متعدد است که هر مصرف‌کننده کنجکاوی را می‌تواند به دام خود بیندازد.

به عبارت دیگر، در مقوله تنباکو‌های بدون دود مساله فقط به ناس شرقی که از ترکیب تنباکوی کوبیده و سدیم کربنات و نمک و آب یک ماده سبز و بدبو تولید و مصرف می‌شود، ختم نمی‌شود. محصولات جدید خوش‌بو و خوش‌رنگ با بسته‌بندی‌های زیبا از برند‌های معروف و مطرح هر فردی را می‌تواند فریب داده و معتاد به نیکوتین کند. انواع چسب (stick)، نوار(strip)، گوی (orb) و اشکال درون لفافه سلولزی بسته‌بندی شده و با انواع طعم‌ها و رنگ‌ها تنها انواعی از تنباکوی بدون دود است که توسط کارخانه‌ها و برند‌های مطرح و معروف دخانی به بازار عرضه شده. و ترکیبات رایج دیگر در تجارت بدون کنترل و قانون به ویژه در شرق مانند نیسوار، پان عربی، چالیا، پان هندی، راجا، ناس خارجی، پان پاکستانی، بیدیس (bidis)، کرتکس (kreteks)، گوتکا (gutkha) همه و همه اقلامی است که نوجوانان و کودکان را به عنوان یکی از گروه‌های هدف تاجران مرگ دخانی مورد بمباران تبلیغاتی قرار داده و متاثر می‌کند. و اساس همه اینها تنباکوی با نیکوتین قابل جذب با تاثیری بسیار بالاتر از اقلام دود‌زای آن است. اینجاست که عمق شعار سازمان بهداشت جهانی یعنی( تنباکو و دخانیات به هر شکل و نوع مضر و مرگ‌آور است) را بیشتر درک می‌کنیم.

● تفاوت‌ تنباکوهای بدون دود و دودزا

همان‌طور که گفته شد. نیکوتین این مواد هم بیشتر است و هم جذب بالاتر و طولانی مدت‌تری دارد و به‌طور متوسط انتظار جذب نیکوتین را به میزان سه تا چهار برابر اقلام دود‌زا داریم و به این علت اعتیاد و وابستگی بیشتر و در نتیجه ترک و خلاصی از آن نیز دشوارتر است. در یک مطالعه در کشور سوئد، با اندازه‌گیری سطح خونی، میزان جذب نیکوتین در مصرف‌کنندگان سیگار، ناس سوئدی، آدامس‌های دو میلی‌گرمی نیکوتین و چسب‌های بیست و یک میلی‌گرمی نیکوتین در مقایسه با هم نشان داده شد. به‌رغم اینکه مصرف سیگار در ابتدا سطح خونی بالایی را به طور ناگهانی ایجاد می‌کند ولی در مجموع ناس بالاترین سطح نیکوتین را فراهم کرده و بنابراین بالاترین اعتیاد را نیز با آن انتظار داریم.

● عوارض تنباکوهای جویدنی و ناس

در شروع و ابتدای مصرف، یک‌سری عوارض اولیه مانند سرگیجه، سردرد، تهوع و تحریک حفره دهان و مری و معده خود را نشان داده که با استمرار و تداوم مصرف، از دست رفتن تعادل، اختلال در رفتار و حرکت، اختلال خواب، افزایش ضربان قلب، ایجاد حرکات غیرمعمول در چشم و تغییرات محسوس در فشار خون بارز و هویدا می‌گردد. عوارض این اقلام تنباکو مانند سیگار و دیگر انواع دخانیات بوده با این تفاوت که بعضی از قسمت‌های بدن به وی‍‍‍‍ژه دهان و دندان بیشتر تحت تاثیر قرار می‌گیرند، به طوری که خطر سرطان‌های ناحیه گونه و لثه در این افراد پنج برابر بیشتر از افراد عادی است. از دیگر عوارض در این نواحی پوسیدگی زودرس دندان‌ها، پسرفت لثه، سایش دندان‌ها، لوکوپلاکی (به عنوان یک ضایعه پیش سرطانی) و اختلال در لبخند می‌باشد.

سرطان‌های دستگاه گوارش به ویژه مری و معده، سرطان لثه. سرطان حنجره، سرطان لوزالمعده، سرطان دهان، سرطان روده بزرگ، سرطان مثانه، افزایش فشار خون، احتمال بروز حملات قلبی، نارسایی کلیه، تولد زیر وزن و تولد پیش از موعد در زنان مصرف‌کننده، اختلال ریتم قلب، افزایش ضربان قلب در زمان استراحت و بالارفتن کلسترول از دیگر عوارض ثابت شده در مصرف‌کنندگان اقلام‌جویدنی و غیرتدخینی تنباکو است. در عین حال افرادی که به طور روزانه از تنباکوی بدون دود استفاده می‌کنند؛ بیشتر در معرض شروع سیگار، ماری‌ جوانا و الکل هستند. بر اساس بررسی‌های میکروبیولوژی انواع تنباکوی‌جویدنی از جمله گوتکا در ۱۵ نمونه آنالیز شده باکتری و قارچ رویت شده است. مواردی چون استافیلو کوک اورئوس، ‌ای کولی(Ecoli)، سالمونلا و انواع آفلاتوکسین -B۱- G۲ B.

● خطرات مواد افزودنی ناس

البته شرکت‌های دخانی اقلام براق و کریستالی داخل تنباکو را به کریستال‌های بیکربنات و نمک نسبت می‌دهند و این باور را که در داخل ناس و دیگر انواع غیرتدخینی تنباکو ریز ذرات شیشه و فیبر گلاس وجود دارد را یک افسانه و باور خرافی می‌دانند. تحقیقات مستندی در این‌باره در روی انواع مختلف انجام نشده ولی بعید به نظر نمی‌رسد که این کار نیز جزیی از ترفندهای کثیف این شرکت‌ها باشد، البته آنها این رسوایی را نیز مانند مورد استفاده ابزاری از آمونیاک برای جذب بالاتر کتمان کرده و با جسارت ابراز می‌کنند که اگر چنین قصدی را برای جذب بالاتر داشته باشند به راحتی با افزایش میزان نیکوتین، تغییر اسیدیته و بیشتر خورد کردن توتون به آن نایل می‌شوند.

به‌طور کلی مانند دیگر موارد، بسته‌بندی زیبا و جذاب و انواع روش‌های جدید مصرف مانند انواع کیسه‌ای ناس و استفاده از انواع طعم‌ها، تنها یکی از روش‌های این شرکت‌ها است. این شرکت‌ها در تلاش‌ هستند که این ایده را در میان مصرف‌کنندگان خود جا بیندازند که ضرر تنباکو در دود کردن آن است و اقلام بدون دود یعنی اقلام بدون خطر در عین حالی که این اقلام هنوز در حیطه قوانین به طور کامل قرار نگرفته‌اند. این شرکت‌ها همچنین با ایده‌های سلامت‌مداری مانند پاستوریزه و بسته‌بندی‌های خاص سعی دارند تا بهداشتی بودن و استاندارد بودن محصول خود را به جامعه تلقین‌کنند. و از همه مهم‌تر، با توجه به هدف گرفتن کودکان و نوجوانان توسط این شرکت‌ها آنها به هر روشی تنباکو را وارد سبد مصرفی آنها می‌کنند وجود پاستیل‌ها، آبنبات‌ها و آدامس‌های حاوی نیکوتین از این قبیل هستند.

● وضعیت مواد دخانی بدون دود در جهان

همان‌طور که گفته شد، وجود قوانین محدود‌کننده و نیز تلقین این باور که ضرر در دود است نه تنباکو و نیز سهولت مصرف به ویژه در میان نوجوانان باعث شیوع غیرقابل انتظاری از مصرف این مواد در دنیا شده به طوری که در کشوری مانند سوئد دست‌اندرکاران بهداشتی با ۱/۱میلیون نفر مصرف‌کننده، یعنی ۱۲ درصد جمعیت شان دست به گریبان هستند. همچنین ۳۰ درصد کودکان مدارس دولتی هندوستان به این مواد اعتیاد دارند. در کشورهای دیگری مانند پاکستان، بنگلادش و برمه به‌‌رغم اینکه آمار دقیقی را نتوانستند استخراج‌ کنند ولی با توجه به تعداد آثار به جا مانده از مواد به خارج پرتاب شده از تفاله این مواد در روی سطوح و معابر به شیوع بالای مصرف در این کشورها پی برده‌اند.

در کشور ما هنوز استفاده از این مواد به طور گسترده و جدی گزارش نشده. شناخت بیشتر خانواده‌ها و مسوولان از خطرات و عوارض و انواع مختلف آن باعث می گردد که توانایی بالاتر در مقابله با این پدیده داشته باشیم و زمانی را نبینیم که روش‌های ترک اقلام غیرتدخینی تنباکو نیز از دغدغه‌های سلامت‌مداران باشد.

دکتر آرش نیک‌خلق