خلیج فارس در آینه تاریخ

در طول تاریخ, خلیج فارس نه تنها بخشی از خاك ایران محسوب می شده و حاكمیت آن در دست ایرانی ها بوده است, بلكه به اذعان تمام منابع تاریخی موجود این پهنه آبی با عناوینی نظیر خلیج فارس, خلیج عجم, دریای فارس و یا بحر فارس شناخته شده است

در طول تاریخ، خلیج فارس نه تنها بخشی از خاك ایران محسوب می‌شده و حاكمیت آن در دست ایرانی‌ها بوده است، بلكه به اذعان تمام منابع تاریخی موجود این پهنه آبی با عناوینی نظیر خلیج فارس، خلیج عجم، دریای فارس و یا بحر فارس شناخته شده است.

نام خلیج فارس از جمله نام‌های تاریخی است كه از گذشته بسیار دور تاكنون در اسناد، قراردادها و مكاتبات مورد استفاده همه اقوام و ملت‌ های دور و نزدیك آن، از فارس و عرب، ترك و هندی تا اروپاییان قرار داشته است. از این رو خلیج فارس به عنوان مهمترین گذرگاه نفتی جهان با موقعیت تمدنی ایران پیوندی تنگاتنگ داشته و دارد.

با این حال در دهه‌های گذشته برخی از همسایگان در اقدامی كه با روح همزیستی مسالمت‌آمیز ملل و فرهنگ‌های منطقه ناسازگار بوده است، به جای استفاده از نام معتبر «خلیج فارس»، نام خلیج عربی یا خلیج را به كار گرفته‌اند و اخیراً نیز علاوه بر كشورهای عربی پاره‌ای از سازمان‌ها، ارگان‌ها، خبرگزاری‌ها یا مجلات و رسانه‌های بین‌المللی به این نامگذاری مجعول روی آورده‌اند.

با توجه به اینكه كوشش‌های ملی‌گرایان افراطی عرب برای تغییر نام «خلیج فارس» به «خلیج عربی» در سطح بین‌المللی از هیچ گونه پایه و اساس علمی برخوردار نیست، كوشش آنها تنها وحدت واقعی جهان اسلام را به مخاطره می‌اندازد. بعضی كشورهای عربی كه در تقابل با ایران به سر می‌برند، در قبال نام خلیج فارس به دنبال منافع خود هستند و در این بین وحدت جهان اسلام را نادیده می‌گیرند. این عمل در شرایطی صورت می‌پذیرد كه نیروهای فرامنطقه‌ای حضور روز افزون خود را با استفاده از همین گونه تنش‌ها و اختلافات تثبیت می‌كنند.

در این نوشتار ضمن تشریح موقعیت استراتژیكی خلیج فارس، به بررسی تبارشناسانه نام خلیج فارس و چگونگی شكل‌گیری ادعاهای واهی اعراب در استفاده از نام جعلی خلیج یا خلیج عربی خواهیم پرداخت.

● جغرافیای طبیعی و راهبردی خلیج فارس

خلیج فارس، شیار هلالی شكلی است كه بیش از یك چهارم ذخایر فسیلی جهان را در خودجای داده و از طریق دریای عمان به اقیانوس هند و آب‌های آزاد راه می‌یابد. این خلیج طولی نزدیك به ۹۰۰ كیلومتر و پهنایی نزدیك به ۲۴۰ كیلومتر دارد و در كشاله و چین‌خوردگی‌های پست و فرو افتاده جنوب زاگرس پدید آمده است.

خلیج فارس به عنوان شعبه‌ای بزرگ از اقیانوس هند كه بر سر راه كلیه خطوط دریائی در مشرق عدن واقع شده است، مانند دالانی است كه بین ۲۴ دقیقه ۳۰ درجه عرض شمالی و ۴۸ دقیقه ۵۰ درجه طول شرقی واقع شده است. حدود آن از شمال و شمال خاوری به سواحل ایران، از شرق به دریای عمان، از جنوب و غرب به شبه جزیره عربستان محدود است. رودخانه‌های دجله و فرات و كارون و كرخه كه از جبال ارمنستان و تركیه سرچشمه گرفته‌اند، به انضمام رودخانه‌های جراح، هندیان و رودهای كوچك دیگر به این دریا می‌ریزند.

آبهای خلیج فارس كم عمق و زیر بستر آن دارای منابع نفت و گاز (هیدروكربن) فراوان است. این عمق در دهانه خلیج ۷۰ تا ۹۰ متر است و هر قدر به طرف بالای خلیج می‌رود كمتر می‌شود و به مسافت ۹۰ كیلومتری تا دهانه شط به ۳۰ متر می‌رسد. عمق خلیج فارس در بیشتر موارد از ۵۰ متر تجاوز نمی‌كند و حداكثر عمق آن به حدود صد متر می‌رسد. این امر به سادگی امكان حفاری و استخراج منابع آن را فراهم می‌سازد. در صیدگاه‌های مروارید عمق خلیج فارس كمتر از ۳۶ متر است. مساحت خلیج فارس ۹۷ هزار مایل مربع است و طول آن از سواحل عمان تا رأس دریا در حدود ۵۰ مایل و عرض آن در مناطق گوناگون میان ۲۹ تا ۱۸۰ مایل است.۱

حاشیه خلیج فارس شامل كشورهای ایران، عراق، كویت، بحرین، عربستان، قطر، امارات و عمان می‌شود و در این بین بیشترین ساحل خلیج فارس كه قابلیت كشتیرانی نیز دارد، تحت حاكمیت ایران می‌باشد.

خلیج فارس به مثابه یك راه آبی و دریایی از آغاز تاریخ موقعیت برجسته سیاسی داشته است و به نوعی خاستگاه تمدن‌های بزرگ خاور باستان با پیشینه‌ای چند هزار ساله است. از قرن‌ها پیش عیلامی‌ها از بندر بوشهر و جزیره خارك برای سكنا و كشتیرانی و حكمفرمایی بر سواحل خلیج فارس و بازرگانی با هند غربی و دره نیل استفاده می‌كردند.

اكثر مورخان یونانی ـ از جمله هرودوت ـ معتقدند كه بابلی‌ها وسائل مورد نیاز خود را كه از عربستان و هندوستان تهیه می‌كردند، از طریق خلیج فارس حمل می‌نمودند. به لحاظ موقعیت سوق‌الجیشی نیز بابل در حوالی خلیج فارس در كنار دجله و فرات قرار گرفته بود و سه دریای فارس، هند و اسود را به هم مرتبط می‌ساخت. همچنین هرودوت و استرابون تأكید می‌كنند كه در این نواحی مراكز مهم تجارتی وجود داشته است. ۲

هم اكنون نیز خلیج فارس مهم‌ترین آبراه بین‌المللی جهان است كه بیش از ۵۰ درصد انرژی جهان در آن نهفته است . ۳ خلیج‌فارس و كشورهای ریز و درشت پیرامون آن (ایران، عراق، كویت، عربستان سعودی، بحرین، قطر، امارات متحده عربی و عمان) نزدیك به ۱۰ درصد ازگستره ۴۴ میلیون كیلومتر مربع قاره ‌آسیا را در بر می‌گیرند.

خلیج فارس در مقام محل و معبر مبادله كالا و تجارت میان شرق و غرب؛ نه تنها از زمان‌های دور صحنه رقابت و كشمكش‌های ملل ذینفع و متجاوزان و استعمارگران بوده است بلكه همیشه و بیش از هر دریای دیگری مورد توجه علمای معرفه‌الارض و باستان‌شناسان و مورخان و جغرافیا نویسان قرار داشته است.

● پیشینه تاریخی

بنابر مدارك متقن، خلیج فارس از هزاران سال پیش نه توسط ایرانیان، بلكه توسط ملت‌هایی كه با ایرانیان مراوده داشته‌اند، از جمله یونانیان و رومیان با عنوان «دریای پارسی» نامیده شده است. عرب‌هانیز قرن‌ها آن را «خلیج‌فارس» یا «بحر فارس» نامیده‌اند. خلیج فارس با همین نام طی هزاران سال گذشته شناخته شده و تمامی كشورها و اقوام مختلف از جمله اعراب از این نام استفاده كرده‌‌اند.

تمام متون قدیمی جغرافی جهان از نقشه‌های هكاتایوس و بطلمیوس تا آثار جغرافیدانان و جهانگردان مسیحی و مسلمانان، شعبه‌‌ای بزرگ از اقیانوس هند را كه از جنوب ایران به موازات بحر احمر تا قلب دنیای قدیم پیش رفته است، خلیج فارس یا دریای فارس نامیده‌اند.

از سده‌های هفتم و هشتم پیش میلاد تمام عالمان از جمله آناكسی ماندر، هكاتوس، هرودوت، اراتوستن، هیپارك، پومپونی مله، كراتس مالوس، استرابون، بطلمیوس، مایكروپیوس، ایزیدورسویلی، محمد‌بن موسی الخوارزمی، ابوزید بلخی، ابن سرابیون، ابن رسته، ابن فقیه، قدامه، ابن فضلان، ابن خردادبه، مسعودی، استخری، ابن حوقل، مقدسی، ناصرخسرو، ادریسی، جیحانی، فرازی، بیرونی، ابن جبیر، یاقوت، قزوینی، مستوفی، ابن بطوطه، حافظ، شرف‌الدین علی یزدی، ابوالغازی و … دریای جنوبی ایران را تحت اسامی و عناوینی نظیر خلیج فارس، خلیج پارس، دریای فارس، بحرالفارس، بحر فارس، سینوس پرسیكوس،۴ ماره پرسیكوس،۵ گلف پرسیك،۶ پرژن گلف (گالف)، ۷ پرزشیر گلف، پرسیس۸ یاپرسیكوس،۹ نامیده‌اند.

بررسی و بازنمود اوضاع و احوال اجتماعی،‌سیاسی و اقتصادی خلیج فارس و جزایر آن پس از اسلام تا برهه تجاوز پرتغالی‌ها و تشریح وضعیت آن از عصر صفویه تا امروز مبحثی عظیم می‌طلبد كه از حوصله این نوشتار خارج است. در ادامه به بررسی سندیت نام خلیج فارس از میان منابع تاریخی ـ جغرافیایی ایرانی، یونانی، اسلامی، غربی و اسناد حقوقی خواهیم پرداخت.

۱) منابع ایرانی:

خلیج فارس طبق اسناد موجود از هزاره هشتم پیش از میلاد مورد استفاده تجاری و نظامی ملل دنیای قدیم قرار گرفته است. در سنگ نبشته داریوش هخامنشی در مصر متعلق به سال ۵۱۸ تا ۵۰۵ پیش از میلاد، كه هنگام حفر كانال سوئز به دست آمده است، در عبارت «درایه تپه هچا پارسا آیی تی هنی» به معنای دریایی كه از پارس می‌رود یا سر می‌گیرد، نام دریای پارس آمده است.

ایرانیان در روزگار هخامنشی این دریا را «پارسا درایا» یا دریای پارس می‌خواندند. در كتیبه‌هایی كه از داریوش در تنگه هرمز نیز یافت شده، عبارتی پیرامون دریایی كه از «پارس‌رود» سرچشمه می‌گرفته است به چشم می‌خورد.

در كتاب حدود العالم به عنوان قدیمی‌ترین كتاب جغرافیا به زبان فارسی كه حدود هزار سال قبل تألیف شده است آمده است: «خلیج پارس از حد پارس برگیرد، با پهنای اندك تا به حدود سند.»

می‌توان گفت از هنگامی كه بشر تاریخ‌نویسی را آغاز كرد دریای جدا كننده فلات ایران از شبه جزیره عربستان را «دریای فارس» یا «خلیج فارس» نامیده است. و در هیچ یك از این ادوار تاریخی نام دیگری به آن نهاده نشده است.

۲) منابع یونانی

طبق نوشته مورخان و جغرافی نگاران یونانی كه پیش از میلاد مسیح می‌زیسته‌اند چون هرودت (۴۸۴ ـ ۴۲۵ ق. م) كتزیاس (۴۴۵ـ ۳۸۰ ق. م)، گزنفون (۴۳۰ ـ ۳۵۲ ق. م) استرابن (۶۳ ق. م ـ ۲۴ م)، یونانیان نخستین ملتی هستند كه به این دریا نام پرس و به سرزمین ایران پارسه، پرسای، ‌پرس‌پولیس، یعنی شهر یا مملكت پارسیان داده‌اند.

نئارخوس، سردار مقدونی نیز موجب اشتهار دریای مكران و پارس شده است.وی در سال ۳۲۶ ق . م به دستور اسكندر مقدونی‌، از رود سند گذشت و دریای مكران و خلیج فارس را با كشتی طی كرد و تا دهانه آن پیش رفت.

«هكاتیوس هلطی» از علمای قدیم یونان و ملقب به پدر جغرافیا در سال ۴۷۵ قبل از میلاد از نام دریای پارس استفاده كرده است. در نقشه‌های باستانی از قول هرودوت و گزنفون به این دریا، دریای پارس۱۰ اطلاق شده است.

كلودیوس پتوله مااوس (بطلمیوس)، جغرافی‌نگار، نقشه‌نگار و ریاضی‌‌دان مشهور قرن دوم میلادی، در كتاب جغرافیای عالم كه به زبان لاتین نگاشته شده، و هم‌چنین در نقشه‌ای كه كشیده، از خلیج فارس با نام پرسیكوس سینوس یاد كرده است.

«كوین توس كوروسیوس روفوس» مورخ رومی كه در قرن اول میلادی می‌زیسته این دریا را دریای پارس یا آبگیر فارس خوانده است. همچنین در كتاب‌های جغرافیایی لاتین، آب‌های جنوب ایران (دریای مكران و خلیج فارس) را ماره پرسیكوم یعنی دریای پارس نوشته‌اند.

بنابراین مورخان و جغرافی‌نگاران یونانی پیش از میلاد در شرح وقایع تا سده ۷ ق. م یعنی سقوط حكومت عیلام و تشكیل حكومت ماد و روی كار آمدن هخامنشیان دریای مكران و خلیج فارس را دریای پارس می‌خواندند.

۳) منابع اسلامی

پس از فتح ایران توسط اعراب در سده هفتم پس از میلاد، تلاشی برای تغییر نام «دریای پارسی» صورت نگرفت. اعراب مسلمان، عموماً این خلیج را«بحرالفارسی» (دریای پارسی) می‌نامیدند و این نام از سوی امپراتوری‌های ایرانی، ترك و عربی هم كه در ۱۲۰۰ سال بعد منطقه را تحت سلطه خود داشتند مورد احترام قرار گرفت.

محققان اسلامی نظیر استخری، مسعودی، بیرونی، ابن حقول، مقدسی، مستوفی، ناصرخسرو، الطاهرین مطهر المقدسی (بشاری)، ابوالقاسم بن محمدبن حوقل و … كه مطالعه در اطراف این دریای ایرانی را تا قرن ۱۵ ادامه دادند، در اثار و نوشته‌های خود از آب‌های جنوب ایران به نام‌های بحر فارس، البحر الفارسی، بحر مكران، الخلیج الفارسی و خلیج فارس یاد كرده‌اند. حتی از این جغرافی‌دانان نقشه‌هایی موجود می‌باشد كه اقیانوس هند را البحر الفارسی نام گذارده‌اند.

جغرافی‌دانان عرب و اسلامی این نام را از دو تمدن باستانی گرفتند و همزمان مورد استفاده قرار دادند. بدین ترتیب كه «پارسا درایای» ایرانی را «بحر فارس»۱۱ و «سینوس پرسیكوس»۱۲ یونانی را «خلیج فارس» می‌نامیدند و حتی منظور از دو دریا در سوره‌الرحمن قرآن مجید را نیز همان دریای فارس و دریای متوسط می‌‌دانستند.

ابوعلی احمد بن عمر معروف به ابن رسته در كتاب الاعلاق النفسیه كه در سال ۲۹۰ هجری به رشته تألیف درآورده،‌ تصریح می‌كند: «فاما البحر الهندی یخرج منه خلیج الی ناحیه فارس یسمی الخلیج الفارسی». «اما از دریای هند خلیجی بیرو می‌آید به سمت سرزمین فارس كه آن را «خلیج فارس» می‌نامند.» ۱۳

به گفته جرجی زیدان تاریخ‌دان عرب، «بحر فارس» محدود به آب‌هایی می‌شود كه دنیای عرب را دور می‌زند. جرجی زیدان می‌گوید: «بحرفارس ـ ویراد به عندهم كل البحور المحیطیه ببلاد العرب من مصب ماء دجله فی‌العراق الی ایله فیدخل فیه مانعبر عنه الیوم بخلیج فارس و بحرالعرب و خلیج عدن و البحر الاحمر و خلیج العقبه…». «دریای فارس ـ نزد آنان مقدم بر همه دریاهایی كه سرزمین‌های عرب از مصب آب دجله گرفته تا ایله را احاطه می‌كند، به عنوان دریای فارس تعبیر می‌شده و از آن جمله است آنچه را كه ما امروز از آن به «خلیج فارس» و دریای عرب و خلیج عدن و دریای سرخ و خلیج عقبه تعبیر می‌شده و از آن جمله است آنچه را كه ما امروز از آن به «خلیج فارس» و دریای عرب و خلیج عدن و دریای سرخ و خلیج عقبه تعبیر می‌كنیم».۱۴

محمد عبدالكریم صبحی نیز در كتاب «علم‌الخرائط» در نقشه‌هایی كه با ترجمه عربی نقل كرده است، دریای جنوب ایران را «الخلیج الفارسی» و «بحر فارس» نامیده است. ۱۵

نقشه‌های فراوانی كه از این قرون در دست است، علاوه بر تأكید و تأیید نام خلیج فارس، دگرگونی یاد شده در تغییر نام بحر فارسی و دگرگونی در دایره شمول این نامها را ترسیم می‌كنند.

۴) منابع غربی:

بیشتر كسانی كه در مورد دریای پارسی و دریای مكران مطلب نوشته‌اند بیگانگان و به ویژه انگلیسی‌ها بوده‌اند، زیرا به لحاظ موقعیت ویژه‌ای كه در این منطقه داشته‌اند كوشیده‌اند تا حقیقت نهفته بماند و نام‌های جعلی و ناقص جای اسامی درست را بگیرد. اما منابعی از ‌آن‌ها بجای مانده است كه بر صراحت نام خلیج فارس تكیه می‌كنند.

در سال ۱۸۹۲، لرد كرزن، وزیر خارجه انگلستان، در كتاب «ایران و قضیه ایران» مكرراً به نام خلیج فارس اشاره كرده است.

ویلیام راجرز، وزیر امور خارجه وقت ایالات متحده آمریكا، در گزارش مورخه ۱۹۷۱ میلادی خود در مورد سیاست خارجی این كشور از نام خلیج فارس استفاده كرده است.

در فرهنگهایی كه به زبانهای مختلف تدوین و چاپ شده است، از جمله فرهنگهای آلمانی، انگلیسی، امریكایی،‌فرانسوی، تركی و … خلیج فارس نیز به همین نام آورده شده است.

امروزه در میان‌آثار اعراب نیز بحر فارس به فراموشی سپرده شده و از تركیب خلیج فارس استفاده می‌شود. یكی از معروف‌ترین دایره‌المعارف‌های دنیا یعنی المنجد، سند قاطعی برای مراجعه است كه از تركیب خلیج فارس بهره برده است.

۵) اسناد حقوقی

الف ) اسناد

دلایل و مستندات حقوقی معتبری درباره اصالت نام خلیج فارس وجود دارد كه به قرن ۱۶ میلادی باز می‌گردد. طی سالهای ۱۵۰۷ تا ۱۵۶۰ در كلیه موافقت‌هایی كه پرتغال، اسپانیا، بریتانیا، هلند، فرانسه، آلمان با دولت ایران داشتند حتی در متون عربی نیز از عبارت «خلیج الفارسی» و در متن انگلیسی «پرشین گلف» استفاده شده است.

از جمله این اسناد استقلال كویت است كه میان امیر این كشور ونمایندگان بریتانیا منعقدشده است. این سند كه توسط عبدالسالم الصباح نیز امضا شده است، چنین آغاز می‌شود: «حضرت صاحب الفخامه الفخیم السیاسی لصاحبه اجلاله من الخلیج فارسی المحترم …»

ب ) سازمان ملل متحد:

سازمان ملل متحد تا به حال دو بار نام تاریخی و اصیل این آبراه را «خلیج فارس» اعلام كرده است. سازمان ملل خلیج فارس را نامی تازه می‌داند كه از آغاز قرن بیستم جانشین نام كهن دریای پارس شده و بیش از دریای فارس مورد استفاده قرار گرفته است.

دبیرخانه این سازمان در سند مورخ ۵ مارس سال ۱۹۷۱ میلادی و یادداشت (AD۳۱۱/GEN) به دولت ایران یادآور می‌شود كه بنابر عرف جاری در دبیرخانه سازمان ملل متحد در اسناد و نقشه‌های جغرافیایی، منطقه آبی بین ایران از سمت شمال و خاور و تعدادی از كشورهای عربی از سوی جنوب و باختر به نام خلیج فارس نامیده می‌شود،‌و این بنا بر عرف قدیمی انتشار اطلس‌ها و فرهنگهای جغرافیایی است.

دومین بیانیه به تاریخ دهم آگوست ۱۹۸۴ ثبت شده است و در هر موقعیت، همه ۲۲ كشور عربی نیز اسناد سازمان ملل را امضا كرده‌اند.

این دبیرخانه همچنین بابت اشتباهاتی كه سازمان ملل در برخی اسناد در به كار بردن نام خلیج فارس مرتكب شده، عذرخواهی كرده آن را اشتباه سهوی دانسته (سند ۲۶ ژوئن ۱۹۹۱ میلادی در سازمان ملل) و از كارگزاران سازمان خواسته است كه همواره این موضع ایران را در نظر داشته باشند. ضمن اینكه كنفرانس سالیانه سازمان ملل درباره هماهنگی در مورد نام‌های جغرافیایی نیز هر سال بر نام خلیج فارس تأكید كرده است.

● ادعاهای واهی

چندین دهه از كوشش‌های برنامه‌ریزی شده اعراب برای تغییر نام تاریخی خلیج فارس می‌گذرد. آبراهی كه ایران را از شبه جزیره عربستان جدا می‌سازد بر اساس تمام اسناد تاریخی‌ـ جغرافیایی، نقشه‌های موجود از یونان باستان تا دوره معاصر و همچنین بیانیه‌های سازمان ملل متحد، «خلیج فارس» نام دارد و حتی در تمام نوشته‌ها و نقشه‌های عربی كه پیش از دهه ۱۹۶۰ به چاپ رسیده است از عنوان «الخلیج الفارسی یا بحر فارس» استفاده شده است. صحت ادعای فوق حتی در بخشی از سرود ملی قدیمی مصر نیز دیده می‌شود كه در آن از خلیج فارس یاد شده و مرزهای اعراب را از خلیج فارس تا دریای مدیترانه ترسیم نموده است: «حدود نامن الخلیج الفارسی حتی بحر الابیض.»

موضوع تغییر نام خلیج فارس از دهه سوم قرن بیستم به دنبال سیاست فارسی‌زدایی انگلیسی‌ها در منطقه خلیج فارس مطرح شد. هدف اصلی سیاست یاد شده توسعه سرزمین انگلستان در منطقه خلیج فارس بود مانع اصلی این سیاست را باید هویت ایرانی دانست كه سالیان دراز بر منطقه خلیج فارس سایه افكنده بود. ۱۶

اصطلاح «خلیج عربی» برای اولین بار از سوی یك دیپلمات بریتانیایی در منطقه خلیج فارس عنوان شد. «سرچارلز بلگریو» كه بیش از سه دهه نماینده سیاسی دولت بریتانیا در خلیج فارس بود، پس از مراجعت به لندن درسال ۱۳۴۵ هجری خورشیدی كتابی درباره سواحل جنوبی خلیج فارس منتشر كرد و در آ‌ن برای نخستین بار از عنوان تازه و جعلی خلیج عربی استفاده نمود. چارلز بلگریو در كتاب خود با عنوان «ساحل دزدان» ـ نامی كه پیشتر به سواحل جنوبی خلیج فارس اطلاق می‌شد ـ ادعا نموده بود كه اعراب علاقه‌مندند خلیج فارس را خلیج عربی بنامند. بدین ترتیب بلافاصله پس از انتشار كتاب،‌استفاده از اصطلاح جعلی خلیج عربی در مطبوعات آغاز شد و پس از چندی در مكاتبات رسمی كشورهای حاشیه خلیج فارس،‌ نام خلیج عربی۱۷ به جای خلیج فارس۱۸ نشست.

اگر چه دولت ایران در همان زمان در قبال این عمل واكنش نشان داد و از قبول محموله‌هایی كه نام «خلیج عربی» را به خود داشت خودداری می‌نمود، اما دیپلمات بریتانیایی ـ در راستای سیاست قدیمی تفرقه بیانداز و حكومت كن ـ كار خود را كرده بود و اعراب را با واژه تازه‌ای آشنا نموده بود كه بیش از پیش به جنگ لفظی عرب و عجم دامن می‌زد. از این رو دولت‌های حاشیه‌ای خلیج فارس تبلیغات سیاسی، مكاتبات دیپلماتیك و محور برنامه‌های آموزشی خود را بر نام خلیج عربی متمركز نمودند.

در اقدامی دیگر از سوی انگلیسی‌ها، روزنامه تایمز لندن در سال ۱۹۶۲ در یكی از مقالات خود از خلیج عربی به جای خلیج فارس استفاده كرد و از آن زمان به بعد برخی از دولت‌ها و شیخ‌نشینان عرب با خریدن روزنامه‌نگاران و خبرنگاران خارجی و یا با پرداخت مبالغ هنگفت به چاپ نقشه‌هایی كه خلیج فارس را خلیج عربی نشان می‌داد مبادرت نمودند. این تحركات ابتدا از سوی چهره‌هایی چون عبدالكریم قاسم در عراق و سپس توسط جمال عبدالناصر رهبر جنبش ملی جهان عرب در مصر ادامه یافت.

در سال ۱۹۵۸ سرهنگ عبدالكریم قاسم با كودتایی در عراق به حكومت رسید و پس از مدتی داعیه‌دار رهبری جهان عرب گردید. در راستای چنین اندیشه‌ای از تاكتیك دشمن‌تراشی برای تحریك احساسات عمومی ملی سود جست و برای نخستین بار «خلیج فارس» را به نام جعلی «خلیج عربی» خواند. قاسم كه با این عمل قصد داشت با مطرح نمودن ایران به عنوان دشمن اصلی اعراب، توجه جهان عرب را از قاهره به بغداد جلب كند و به رهبری خود در جهان عرب دامن زند، با شكست مواجه شد. به شهادت اسنادی كه در همان دوران در عراق و حتی از سوی دانشگاه بغداد چاپ و منتشر شد، ‌قاسم حتی نتوانست توجه مقامات رسمی دانشگاهی عراق را نیز به خود جلب نماید.

سرهنگ جمال عبدالناصر رهبر جنبش ملی جهان عرب در مصر كه در نظریه وحدت عربی خود، دنیای عرب را از اقیانوس اطلس تا خلیج فارس «من المحیط الاطلسی الی الخلیج الفارسی» نامیده بود، دیری نپائید كه با اوج‌گیری هیاهو و جنجال پان عربیسم خود،۱۹ و برای سرپوش گذاشتن بر شكست‌‌های اعراب از اسرائیل۲۰ از نام ساختگی خلیج عربی سود جست. ناصر با طرح چنین سیاستی دو هدف عمده را پیگیری می‌كرد. نخست زنده كردن تعصبات نژادی اعراب و سپس رویارویی با شاه ایران كه با اسرائیل روابط خوبی برقرار كرده بود.

دولت ناسیونالیست مصر كه با دامن زدن به چنین مسائلی سعی در قوام و دوام بخشیدن به اتحادیه عرب داشت، از شیخ نشین‌های بحرین، قطر، دوبی، ابوظبی، شارجه و سلطان‌نشین عمان نیز درخواست نمود كه در راه ‌آرمانهای مشترك ملت عرب و رفاه عمومی منطقه با جمهوری عربی متحده۲۱ همكاری نمایند. از این رو در ۲۳ مرداد ۱۳۴۲ كمیسیون اتحادیه عرب در شیخ‌نشین‌های خلیج فارس برای نخستین بار نام خلیج عربی را در یك سند رسمی ذكر نموده و به دنبال آن اتحادیه عرب تصمیم گرفت این نام مجعول را در برنامه‌های درسی كلیه كشورهای عضو اتحاده و مكاتبات رسمی به كار گیرد. ۲۲

با این حال مقاصد اعراب از تغییر نام خلیج فارس فراتر می‌رفت و شامل استان نفت‌خیز خوزستان نیز می‌شد كه آن را عربستان می‌نامیدند. اعراب خوزستان را بخشی از سرزمین عربی می‌دانستند كه رضاشاه با حمایت و پشتیبانی انگلستان از چنگ اعراب خارج ساخته است در این راستا در ۱۱ دسامبر ۱۹۶۴ كنفرانس حقوق دانان عرب، خوزستان را جزو لاینفك میهن عربی دانست و در ۱۰ نوامبر ۱۹۶۵ رژیم بعثی سوریه این ادعا را پذیرفت و از آن پشتیبانی كرد. ۲۳ در واقع پشت كلمه خلیج عربی، جزایر عربی، خوزستان عربی (عربستان)، حكم فرمایی بر تنگه هرمز و تبدیل كردن ایران به زائده جهان عرب نهفته بود.۲۴

اگر چه تلاشهای ناصر برخی از سیاستمداران عرب را نیز با وی همراه كرده بود اما در نهایت نتیجه دلخواهی در پی نداشت. زیرا رستاخیز عرب آنطور كه ناصر در رویای خود مجسم كرده بود، با واقعیات فاصله‌های زیادی داشت. علت اصلی آن نیز عدم انسجام و یكپارچگی دولت‌های عربی بود. در واقع ملتی كه ناصر از آن دم می‌زد، چیزی جز تخیل نبود.۲۵

تلاش‌های قاسم و ناصر در جهان عرب با قدرت یافتن صدام حسین در عراق بار دیگر توسط او ادامه یافت. صدام كه در وهله نخست صدها میلیون دلار هزینه كرده بود تا با كمك گروهی روزنامه‌نگار، دانشگاهی، ناشر و مركز نقشه‌سازی، نام خلیج فارس را تغییر دهد؛ در پی وقوع انقلاب اسلامی در ایران دست به تجاوز به خاك ایران زد. هشت سال جنگ تحمیلی كه با ادعاهای واهی صدام مبنی بر حاكمیت بر اروند رود و عربی خواندن خوزستان و شهرهای دیگر ایران آغاز شده بود، در نهایت با شكست عراق خاتمه یافت. در واقع نتیجه عملی این تجاوز، افزایش حساسیت ایرانیان بر نام خلیج فارس بود كه در پی آن ایرانیان استفاده از نام خلیج عربی را نوعی ستیز با ایرانیت و تجاوز به تاریخ ایران قلمداد نمودند.

پس از جنگ دوم خلیج فارس و تهاجم عراق به كویت در سال ۱۹۹۱، نفوذ نظامی ایالات متحده بر منطقه بیشتر شد و دیری نپائید كه امریكایی‌ها برای مقابله با جمهوری اسلامی ایران به رودر رویی كشورها و شیخ‌نشین‌های ساحل جنوبی خلیج فارس با ایران دامن زدند. از این رو شیخ‌نشین‌های شارجه و ابوظبی در مقابل ایران قرار گرفتند و به طرح ادعاهای واهی نسبت به مالكیت جزایر سه گانه (ابوموسی، تنب كوچك و تنب بزرگ) پرداختند. شیخ زاید بن سلطان آل نهیان، صدها میلیون دلار برای تغییر نام خلیج فارس و تردید آفریدن بر مالكیت مطلق ایران بر جزایر سه گانه هزینه كرد ولی گذشت زمان به او نشان داد كه در این زمینه به موفقیتی دست نخواهد یافت.

اگر چه ادعای «شورای همكاری خلیج فارس» در بیست و پنجمین نشست سران كشورهای عرب حاشیه خلیج فارس در بحرین نام شورای همكاری كشورهای خلیج فارس را به شورای همكاری كشورهای خلیج عربی (مجلس التعاون لدول الخلیج العربیه) تغییر دادند؛۲۶ اما به نظر می‌رسد سیاست ایرانی‌زدایی و فارسی ستیزی اعراب، با توجه به تعلق بیش از نیمی از خلیج فارس و حساس‌ترین نقاط استراتژیك و ژئواكونومیك آن به ایران راه به جایی نخواهد برد. در واقع همانگونه كه تلاش برای كنار گذاردن و یا نادیده انگاشتن ایران از ساختار امنیتی منطقه بی‌ثمر می‌باشد، تغییر نام خلیج فارس نیز ناممكن می‌نماید.

با این حال نباید از خاطر برد كه اعراب در طول سالیان و دهه‌های اخیر تبلیغات گسترده‌ای را به منظور تغییر نام خلیج‌فارس آغاز كرده‌اند. آنها در حالی نام شركتهای هواپیمائی، روزنامه‌ها، مجلات، شركتها و بسیاری از چیزهای دیگر را بنام خلیج یا خلیج عربی تغییر داده‌اند كه نام «خلیج پارس» در برگیرنده هزاران سال تاریخ است و عدم استفاده از آ‌ن، بی‌ارزش ساختن پیشینه و تمدن‌هایی است كه پیرامون آن بالیده‌اند.

به كار بردن نام جعلی «خلیج عربی» به جای «خلیج فارس»،‌عنوان «شیخ شعیب» برای «جزیره لاوان»، «قیس» برای جزیره‌ی «كیش» ـ و «شط‌العرب» برای «اروند رود» از جمله مواردی است كه علیرغم مسلمان بودن مردم منطقه، به منازعات هویتی و قومی میان كشورها دامن می‌زند. زیرا تغییر نام‌های كهن جغرافیایی، تحریف واقعیت‌های تاریخی و جعل هویت‌های موجود است.

شعیب بهمن

پی‌نوشت‌ها:

۱. برای مطالعه بیشتر در مورد ژئوپلتیك خلیج فارس رجوع كنید به:

پیروز مجتهدزاده، كشورها و مرزها در منطقه ژئوپلتیك خلیج فارس، ترجمه: حمید‌رضا ملك، محمد نوری، تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، ۱۳۸۲.

۲. هرودوت، تاریخ هرودوت، ترجمه‌ هادی هدایتی، دانشگاه تهران، جلد اول، صص ۵۸ـ ۴۰.

۳. ۵۶۵ میلیاد بشكه نفت (۶۵ درصد از ذخایر نفتی دنیا) و ۳۰/۷ تریلیون متر مكعب گاز در خلیج فارس می‌باشد.

۴. Sinus Persicus

۵. Mare Persicum

۶. Sinus Persicus

۷. Mare Persicus

۸. Gulf Persique

۹. Persis Gulf

۱۰. Persis

۱۱. Persicus

۱۲. Sinus Persicus

۱۳. ابوعلی احمد بن عمر (ابن رسته)، الاعلاق النفسیه، جلد هفتم، ص ۸۴.

۱۴. علیرضا باوندیان، خلیج همیشه فارس در آینه داوری تاریخ، باشگاه اندیشه، ۱۲/۱۱/۱۳۸۳.

۱۵. همان.

۱۶. پیروز مجتهد‌زاده، دروغی از آن سوی خلیج فارس، ماهنامه زمانه، ۲۹ دی ۱۳۸۳.

۱۷. Arabian Gulf

۱۸. Persian Gulf

۱۹. در دوران حكومت «جمال عبدالناصر» و گسترش ایدئولوژی «پان عربیسم» در جهان عرب نفوذ معنوی و تاریخی مصر عمق بیشتری یافت و در این میان جنبش‌های متعددی نیز در كشورهای عربی پا گرفت كه از ناسیونالیست‌های افراطی تا اسلامگرایان بنیادگرا رادر بر می‌گرفت.

۲۰. در جنگ ژوئن سال ۱۹۶۷ كشورهای عرب در مدت ۶ روز از اسرائیل شكست خوردند. شكست اعراب و از دست دادن نقاط استراتژیك سرزمین فلسطین ـ غرب رود اردن و باریكه غزه ـ و اشغال بخشی از دو كشور عربی (سوریه و مصر) توسط اسرائیل آنچنان برای اعراب تحقیر‌آمیز بود كه هیچ گاه نتوانستند خاطره تلخ آن را به فراموشی بسپارند.

۲۱. جمهوری عربی متحده از اتحاد مصر و سوریه و یمن بوجود آمد. لیبی نیز پس از مرگ ناصر به این اتحاد پیوست.

۲۲. عبدالرضا هوشنگ مهدوی، سیاست خارجی ایران در دوران پهلوی، تهران: نشر پیكان، ۱۳۸۰، ص ۳۴۹.

۲۳. روزنامه كیهان، ۲۳ آذر ۱۳۴۳.

۲۴. احمد میرفندرسكی، در همسایگی خرس، تهران: پلیكان، ۱۳۸۲، ص ۲۰۶.

۲۵. همان، ص ۱۴۷.

۲۶. خبرگزاری كار ایران (ایلنا).

منبع: موسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی