غذا, ضروری ترین نیاز خانوارهای فقیر

فقر, یعنی ناتوانی انسان در برآورده ساختن حد كافی نیازهای بنیادی خود تا رسیدن به مرحله استطاعت در كوچكترین یافته اجتماع, یعنی خانواده به منظور رسیدن به یك زندگی شایسته به عنوان شرط لازم در مسیر او به سوی كمال در این تعریف نیازهای مادی مد نظر بوده است

"شناخت عوامل فقر خانواده‌های تحت پوشش كمیته امداد امام خمینی (ره) با تأكید بر مناطق جغرافیایی كشور" عنوان پژوهشی است كه دكتر محمدرضا حافظ‌نیا با حمایت كمیته امداد در ۹ جلد به انجام رسانده است. در زیر بخش‌هایی از پژوهش ذكر شده را می‌خوانید:

معضل فقر یكی از مسائل مهم زندگی انسان بوده است كه در گذشته و حال مورد توجه علما و دانشمندان مذهبی، فلاسفه، اندیشمندان اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و جست‌و‌جو گران اصلاحات اجتماعی - اقتصادی جامعه قرار داشته است. پدیده فقر به لحاظ نسبی بودن همیشه همراه تاریخ زندگی بشر بوده و خواهد بود، چرا كه با تحول سبك زندگی و ساختمان اقتصادی - اجتماعی جوامع، انسان‌ها امكان بهره‌مندی متساوی از درآمدها، امكانات و تسهیلات زندگی را نمی‌یابند و به عبارتی توزیع آنها بین تمامی افراد یك جامعه به طور مساوی انجام نمی‌گیرد. اضافه بر اینكه خصلت‌های جسمی، روحی و روانی انسان‌ها به عنوان یكی از مبادی طرح نیازهای وی و نیز تحصیل روش‌ها، اعمال تولید و اشتغال و درآمد یكسان نیست، بنابراین تصور تحقق جامعه‌ای كه انسان‌ها از حیث توان كسب درآمد، علائق، الگوهای زندگی و مصرف یكسان باشند بعید به نظر می‌رسد و همیشه عده‌ای از افراد جامعه از این جهات وضعیت بهتری نسبت به گروه دیگری داشته‌اند، لیكن این تفاوت در جامعه‌ای بسیار زیاد و وحشتناك بوده و در جامعه‌ای دیگر كمتر و قابل تحمل.

اگر فقر را ناتوانی در تأمین نیازهای اولیه زندگی انسان بدانیم، این امكان وجود دارد كه ساخت‌های سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و محیطی یك جامعه اجازه از بین رفتن آن را بدهند هر چند این امر با توجه به تحول سبك زندگی مشكل به نظر می‌رسد.

●تعریف فقر: از واژه فقر تعاریف مختلفی به عمل آمده است. امروزه در سطح جهانی و سطوح ملی و بین‌المللی فقر را به كمك نیازهای بنیادی تعریف می‌كنند و نیازهای بنیادی را نیز در دو گروه عمده "نیازهای مصرفی خصوصی خانواده" مانند خوراك، پوشاك، مسكن، رفت و آمد و "نیازهای بنیادی اجتماعی كه دولت‌ها نقش عمده‌ای در تأمین آن به‌عهده دارند" مانند آموزش و پرورش، بهداشت و درمان تعریف می‌كنند. بنابراین میزان توسعه یافتگی جامعه نقش عمده‌ای در چگونگی و میزان برآورد این نیازها به عهده دارد كه با استراتژی بلند مدت توسعه هر كشوری ارتباط پیدا می‌كند و از طریق تدارك اشتغال سود بخش برای افراد، تدارك نیازهای اجتماعی، تنظیم سطح درآمدها، قیمت‌ها و مبادلات، با توزیع‌ ‌درآمدها و نظیر آنها، امكان كاهش حجم فقر و كاهش فاصله فقیر و غنی بین دهك‌های پائینی و بالایی وجود دارد. بر این اساس شاید بتوان فقر را به عنوان حالتی كه نیازهای یاد شده برآورده نشود، تلقی و این تعریف را ارائه كرد: "فقر، یعنی ناتوانی انسان در برآورده ساختن حد كافی نیازهای بنیادی خود تا رسیدن به مرحله استطاعت در كوچكترین یافته اجتماع، یعنی خانواده به منظور رسیدن به یك زندگی شایسته به عنوان شرط لازم در مسیر او به سوی كمال" در این تعریف نیازهای مادی مد نظر بوده است.

دولت جمهوری‌ اسلامی ایران از آغاز تاكنون اقدامات مختلفی را در جهت كاهش فاصله فقیر و غنی و محرومیت‌زدایی از كشور انجام داده است، اما علت متحول نشدن ساختار اقتصادی، اجتماعی و اجرایی فقر كه از دوران رژیم ستمشاهی برجای مانده است، نتوانسته مشكل فقر و محرومیت را برطرف نماید، هر چند در این زمینه توفیقات زیادی داشته است.

●نظریه‌ها و تئوری‌ اجتماعی فقر

جامعه‌شناسان معضل فقر اقتصادی را در ارتباط با ساخت وسیع‌تر جامعه، یعنی نابرابری‌های اجتماعی مورد تجزیه و تحلیل قرار می‌دهند.

نظر به اینكه فقر نتیجه نابرابری‌های اجتماعی و به نوبه خود تداوم بخش نابرابری است نمی‌توان معضل فقر را جدا از نابرابری‌ها و قشربندی‌های اجتماعی مورد مطالعه قرار داد. تاكنون فقر از زوایایی گوناگونی مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. عمده این مطالعات بیشتر از منظر اقتصادی بوده، بدین معنا كه اینگونه مطالعات معمولاً یك فرآیند یكنواخت را دنبال كرده، از تعریف اقتصادی فقر شروع و شاخص‌هایی را برای اندازه‌گیری فقر مطلق و فقر نسبی ارائه می‌دهند.

مقیاس‌های فقر بر سه مفهوم مرتبط، اما جدا از یكدیگر تمركز دارد. "فقر مطلق" این مفهوم به سطح درآمد پولی‌ سرانه كشورها (غالباً بر حسب دلار ایالات متحده آمریكا) كه تصور می‌شود برای دست‌یابی به چیزهایی كه از بابت ادامه حیات در سطح حداقل قابل قبول لازم هستند، اشاره دارد.

"فقر نسبی" این مفهوم توسط بانك جهانی و دیگران به كار می‌رود، مفهوم فقر نسبی است كه از آن نیز بر حسب درآمد سرانه پولی اندازه‌گیری می‌شود و در مورد آن، سطح آستانه نه به عنوان رقمی مطلق، بلكه به عنوان درصدی از سطح متوسط درآمد سرانه، اجتماع مربوط نشان داده می‌شود. بانك جهانی برای تعریف فقر نسبی، كسر یك دوم را به كار برده است. "نیازهای اساسی یا بنیادی" نیازهای بنیادی به صورت سطح زندگی كمیته‌ای تعریف می‌شوند كه هر جامعه‌ای باید برای فقیرترین گروه‌های ملت خود در نظر بگیرد. برآورده ساختن نیازهای بنیادی به معنای آن است كه نیازهای كمیته، یك خانواده، از نظر مصرف خصوصی تأمین شود. نیازهای بنیادی عبارتند از: غذا، مسكن و پوشاك. این نیازهای بنیادی و دسترسی به خدمات اساسی مانند آب آشامیدنی سالم، وسایل بهداشتی، دفع فضولات، وسایل رفت‌و‌آمد، بهداشت، درمان و آموزش را نیز در بر می‌گیرد. همچنین شامل فراهم بودن "كار با مزد كافی" برای شخص آماده به كار و مایل به كار نیز می‌شود.

روش‌تحقیق: روش گردآوری اطلاعات پرسشنامه، مصاحبه و مشاهده عینی بوده است.

در فصل نتایج و پیشنهادات به یازده عنوان "عامل بنیادی زیستی"، "عامل حوادث طبیعی"، "عامل حوادث اجتماعی"، "عامل عناصر فضایی محیط زندگی"، "عامل جمعیت" ، "عامل مهاجرت"، "عامل محیط‌زیست"، "عامل تغذیه"، "عامل رعایت بهداشت"، "عامل دسترسی به امكانات بهداشتی و درمانی" و "عامل وضعیت سلامتی" پرداخته شده است.

وضعیت تغذیه در خانوارهای تحت پوشش حاكی از آن است كه ضریب انگل و یا نسبت هزینه‌های خوراكی به هزینه‌های كل بالاست، بنابراین تأمین غذا یكی از مشكلات اساسی خانواده‌های تحت پوشش كمیته امداد است. همچنین مقایسه داده‌های جداول تغذیه سرپرستان با فرزندان آنها نشان می‌دهد كه وضع غذایی فرزندان نسبت به تغذیه سرپرستان بدتر است، زیرا حدود ۸‌/‌۵۰ درصد سرپرستان قادر بوده‌‌اند خود را سیر كنند در صورتی كه این نسبت در فرزندان به ۴‌/‌۳۶ درصد كاهش یافته است، یا در بین سرپرستان ۸‌/‌۸ درصد قادر نبوده‌اند هیچ وقت خود را سیر كنند، در صورتی كه این نسبت در فرزندان به ۵‌/‌۱۵ درصد افزایش می‌یابد.

●یافته‌ها و نتایج تحقیق‌

یافته‌ها و نتایج پژوهش مبتنی بر جمع‌آوری و تجزیه و تحلیل اطلاعات در چهار جامعه مورد مطالعه - مددجویان تحت پوشش عادی (سرپرستان خانوارها)، مسؤولان شاخه‌ها، كارشناسان و استادان دانشگاه - است.

۹ ‌/‌ ۸۸ درصد خانوارهای مورد مطالعه،‌ تحت پوشش دائم هستند و بدین ترتیب به‌طور مستمر از انواع خدمات و حمایت‌های كمیته امداد امام خمینی‌(ره) بهره‌مند می‌شوند و با توجه به نوع و میزان نیازمند‌ی‌شان، پیش‌بینی می‌شود تمام سال (بیش از ۶ ماه) و حتی سال‌ها تحت پوشش قرار داشته باشند.

۸ ‌/‌ ۵ درصد از خانوارها،‌ تحت پوشش عادی موقت هستند، این مددجویان نیز با توجه به نوع و میزان نیازمندی‌شان به‌طور موقت و حداكثر ۶ماه در یك‌سال (یا در هر سال) مورد حمایت قرار می‌گیرند، مانند كسانی كه فصل یا فصولی از سال فاقد درآمد یا دارای درآمد غیرمكفی بوده و به لحاظ برخورداری از شرایط لازم، حداكثر دو فصل در یك سال (یا در هر سال) تحت پوشش قرار می‌گیرند.

۹۰ درصد مددجویان (مورد مطالعه) قبل از اینكه تحت حمایت كمیته امداد امام خمینی (ره) قرار گیرند، تحت پوشش سازمان حمایتی دیگری نبوده‌اند كه این امر می‌تواند ضرورت نیاز به تأسیس كمیته امداد را به عنوان یك مؤسسه حمایتی (غیر بیمه‌ای) جهت رسیدگی به امور نیازمندان و فقرای بی‌پناه و تداوم فعالیت‌های آن را توجیه نماید.

عمده‌ترین نیاز و انتظار مددجویان از كمیته امداد، تأمین مایحتاج اولیه و مسكن (۹‌/‌۵۱ درصد) و نیز افزایش میزان كمك‌ها و مستمری آنان است. با توجه به داده‌های پژوهش، تأمین مایحتاج اولیه و مسكن و افزایش كمك‌ها، (مستمری) درخواست ۸۸ درصد مددجویان مورد مطالعه است. از خواست‌های دیگر آنان تأمین هزینه فرزندان و شغل است.

۳ ‌/‌۷۶ درصد از مددجویان اظهار داشته‌اند كه اگر كمیته امداد به آنان كمك نمی‌كرد، مشكل اساسی آنها تأمین مایحتاج اولیه بود، به‌طوری كه ملاحظه می‌شود، مددجویان بیشتر بر رفع نیازهای جسمانی یا فیزیولوژیك (اولیه) تأكید كرده‌اند.

۵۳ درصد ۱۵۱۳ - خانوار - از یك تا هشت فرزند خود را با استفاده از تسهیلاتی كه كمیته امداد امام خمینی (ره) فراهم نموده است، به مدرسه فرستاده‌اند.

دكتر محمدرضا حافظ‌نیا

---