ایوانی به قدمت تاریخ

اولین بنای چهار ایوانی ایران,نگاهی به مدرسه غیاثیه

مدرسه غیاثیه از بناهایی است که در کتب مختلف جزو ابنیه دوران تیموری طبقه بندی می شود. اصل این بنا مربوط به دوران وزارت نظام الملک، وزیر دوران سلجوقی است و به همین دلیل در برخی کتب به نام مدرسه نظامیه نیز از آن نام برده می شود. خواجه نظام الملک در دوران سلجوقیان، بانی مدارس زیادی بود که به مدارس نظامیه معروف بوده اند. کاربرد این مدارس تنها به عنوان محلی برای آموزش طلاب نیست بلکه مسجد نیز توامان بوده اند. به همین دلیل با توجه به ساختار مساجد اسلامی در ایران به صورت ایوانی ساخته می شدند و بسته به عظمت و بانی آن تک ایوانی ، دو ایوانی و یا چهار ایوانی هستند. به عقیده آندره گدار مدرسه غیاثیه، چون در اصل بنایی سلجوقی و متعلق به قرن پنجم است، اولین بنای چهارایوانی در دوران اسلامی به شمار می آید و این نظریه باعث اهمیت دوچندان این بنای کهن گردیده است. در بنای کنونی با توجه به کاشی کاری ها و نوع تزیینات و متون تاریخی می دانیم که این بنا در دوره تیموریان یعنی قرن ۹هـ.ق به صورت کنونی ساخته شده ، به همین دلیل شیوه معماری آن را آذری می دانند.

● معرفی تاریخچه بنا

«غیاثیه خرگرد» در مجاورت روستای خرگرد در پنج کیلومتری خواف بر سر راه تایباد خراسان و نزدیکی افغانستان واقع شده است . این مدرسه تاریخی از جمله ابنیه چهار ایوانی و آجری است که در زمان شاهرخ تیموری به سعی پیر احمد خوافی به سال ۸۴۸ هجری قمری ساخته شده است.

این مدرسه از مهمترین و زیباترین بناهای ناحیه شرق ایران و منطقه خراسان است . و هنرمند ترین معماران آن زمان یعنی استاد قوام الدین و غیاث الدین شیرازی آن را ساخته اند . زیبایی و استحکام بنا به گونه ای است که امید می رفته است که قرن های متمادی مرکز پر جنب و جوش تعلیم و تربیت باشد اما شرایط خاص آن روزگار مجال چنین مرکزیتی را به غیاثیه نداده بود با این صورت اگر چه مدرسه اکنون بیش از ۵۵۰ سال عمر دارد اما عمر مفید آن چندان نپایید . علت های زیادی بود که غیاثیه زود از مرکزیت علمی بیرون رفت . و بعد از ۶۰ سال که شیعه مسلط شد و صفویان قدرت را به دست گرفتند شاه اسماعیل متوجه خواسان شد و ۷۰ تن طلبه و مدرس غیاثیه را عرصه تیغ تعصب خود نمود . شاید این منبع راست نباشد ولی به هر حال مدرسه غیاثیه دیگر نمی توانست به شکل قدیم خود رونق داشته باشد و جایی برای خود در عالم دانش و فرهنگ باز کند.

بانی مدرسه چنانچه که قبلاً اعلام کردیم غیاث الدین پیر احمد خوافی وزیر شاهرخ تیموری است این مرد در طول ۴۰ سال که شاهرخ از سر حدختا تا نواحی روم سلطنت نمود صاحب اختیار بود و بعد از کناره گیری از وزارت به طواف بیت الله الحرام رفت و درمراجعت زندگی را بدرود گفت. معماران مدرسه غیاثیه غیاث الدین شیرازی و قوام الدین شیرازی و این دومی هنرمند قابل و چیره دست و خلاقی بوده است که آثار زیبای دیگری هم به گنجینه هنر معماری ایران پیشکش کرده است . از جمله مسجد گوهر شاد مشهد مزار قوام الدین شیرازی در خرگرد خواف است.

اهمیت هنری مدرسه در حدی است که محققان معروف غربی چون هرتسفلد سایکس و برنارد اوکین و گرابار در مورد آن به تحقیق پرداخته و از کتیبه های آن نسخه برداری کرده اند . نمای داخلی ایوان ها مقرنس های گچی جالب توجهی را در خود دارند. در چهار زاویه بنا چهار اطاق با سقف گنبدی دو پوشه ساخته شده و با کاشی های معرق و مقرنس گچی تزیین یافته است . دو اطاق زاویه شمال شرقی و شمال غربی بزرگتر از سایر حجره ها و با سقف های شبکه بندی شده بسیار زیبا به احتمال زیاد به عنوان مسجد مدرسه و مجالس وعظ و بحث استفاده می شده است از اره ایوان ها و حجره های طبقه همکف از سنگ های مرمر با اشکال جالبی ساخته شده و اکثر سنگ های مرمر آن غارت شده است.

از شبستان سمت راست برای مسجد و شبستان سمت چپ برای اتاق مدرس و استادان استفاده می شده است . دیوارهای صحن دارای کاشی است و روی ایوان های وردی داخلی ( انا فتحنالک ) و ایوان روبروی آن سوره الرحمن و ایوان سمت راست سوره قیامه و ایوان شرقی (چهارم) سوره دهر باخط ثلث کتیبه شده است.البته باید توجه داشت که قسمت اعظم این کتیبه ها از بین رفته است . نوار دور میانه حجرات مدرسه جمله های «لا اله الا الله الحمد الله توکلت علی الله ربی » دیده می شود . نمای خارجی مدرسه کاشی کاری شده است و داخل برخی از طاق نماهای خارجی آن جملات الله و محمد بارها تکرار شده است . دو برج تزئینی در ضلع شمالی احداث شده که تزئینات سنگ مرمر و کاشی آن از بین رفته است کلاً تزئینات بنا شامل کاشی های آبی کبود و سنگ مرمر می باشد.چون مدرسه در اثر عوامل طبیعی چون زلزله بادهای تند و و فرسایش طبیعی و گرمی هوا و غارت اشیای قیمتی توسط روس ها تخریب شده در سال ۱۳۱۶ تعمیراتی در آن صورت گرفته است.

● تجسم معماری مدرسه

مدرسه غیاثیه خرگرد مدرسه ای است چهار ایوانی با منحنی مربع شکل که به دور این صحن مربع شکل چهار ایوان در اندازه ها و پهناها وعرض های مختلف قرار گرفته اند. عظمت ایوان قبله نسبت به سایر ایوانها ، با توجه به مذهبی بودن بنا و به عنوان اولین ایوان مورد توجه نیز به خوبی خود نمایی می کند. این ایوان دارای پهنای بیشتری نسبت به سایر ایوانها بوده است.

در واقع ایوان قبله در این بنا ایوانی است با عظمت تر و دارای ضخامت بیشتر از سایر ایوانها .ضخامت ایوان قبله ۲۲۰سانتی متر و سایر ایوانها۱۸۰سانتی متر می باشد .

● مشاهدات آندره گدار

پروفسور آندره گدار فرانسوی باستانشناس معروف فرانسوی است که قسمت عمده تحقیقات و کشفیات باستانشناسی مربوط به این مدرسه را انجام داده است و مشاهدات او تنها اسناد و مدارک معتبر و مطمئن علمی هستند که از حضور این مدرسه تخریب شده حکایت دارند آندره گدار در کتاب آثار ایران این چنین نوشته است:

«این مدرسه دیگر حتی یک خرابه نیز به شمار نمی آیید بلکه تلی از خاک است که مشکل بتوان در آن چیزی جز یک صحن و ایوانی که در انتهای آن محراب قرار گرفته باز شناخت با این همه این بار در مراجعت از رباط شرف از این بنای غیر مذهبی که به گمان من در اصل مذهبی بوده و بعضی نکات موجود در نقشه آن توجه مرا سخت برانگیخته بود ، بازدید کردم و تصمیم گرفتم دقیقا دریابم که آیا نظامیه(غیاثیه) خرگرد در اصل یک ایوان - دو ایوان یا چهار ایوان داشته است . به عبارت دیگر این بنا که نام سازنده پر آوازه آن یعنی نظام الملک مبین تاریخ احداث آن است ، می تواند به عنوان نمونه این شاخص برای بناهایی که ویژگی آنها وجود چهار ایوان می باشد به شمار آیید یا خیر. به این سبب در میان انبوه خشت وخاک در هم ریخته که نماینده بنای قدیمی مدرسه وخرابه ای ساختمانی بود که در طول قرون به آن اضافه شده و به جستجوی دیواره های اولیه مدرسه بر آمدم دیوارهایی که با توجه با توجه با ایوانی که هنوز پا برجاست تجسم آنها امکان پذیر می نمود؛ من موفق شدم اضلاع اصلی بنا را اندازه بگیرم گوشه جنوبی صحن در فاصله ۳۰/۵ متری نمای خارجی دیوارچپ ایوان بزرگ و ۹۰/۵ متری قطعه دیواری به وطول ۱۱ متر و عمود بر صحن قرار گرفته است این دیوار در آن قسمت که در نقشه مشخص شده است هنوز به بخش نمای خارجی خود که شبیه تزئینات داخلی دیوارهای ایوان اصلی است.

مهدی فرخی