روانشناسی رشد نوجوان, دیدگاهی تحولی

دیر زمانی است كه نظریه های متعددی از سوی روانشناسان درباره عوامل رشد نوجوان مطرح شده است تمامی نظریه پردازان معتقدند كه انسان در طول زمان تغییر می كند و تكامل, ناشی از تغییرات زیستی, روان شناختی و اجتماعی است

دوره بلوغ، دوره ای از رشد است كه طی آن انسان از موجودی غیرجنسی به موجودی جنسی تبدیل می شود. دورانی است كه با تغییرات جسمانی، تغییرات در ظاهر فرد، گستره انتخابها، نگرش ها و روابط همراه است و به عنوان دوره ای كه با كودكی و نوجوانی همپوشی دارد مورد توجه است. و اما، واژه نوجوانی از واژه adolescene گرفته شده و به معنی «رشد كردن به سوی رسش» است. (هارلوك، ۱۹۶۸). در میان جوامع بدوی و فرهنگ های اولیه و جوامع غیرصنعتی، بلوغ و نوجوانی همزمان بودند و كودك زمانی كه توان تولید مثل پیدا می كرد بالغ تلقی می شد؛ ولی امروزه، واژه نوجوانی معنای وسیع تری داشته و دربرگیرنده بلوغ و رسش عاطفی، اجتماعی، ذهنی و اخلاقی است.

دیر زمانی است كه نظریه های متعددی از سوی روانشناسان درباره عوامل رشد نوجوان مطرح شده است. تمامی نظریه پردازان معتقدند كه انسان در طول زمان تغییر می كند و تكامل، ناشی از تغییرات زیستی، روان شناختی و اجتماعی است. نظریه پردازان بر مبنای نگرشی كه نسبت به طبیعت انسان دارند از نظر تأكید بر سه عامل ذكر شده متفاوتند. برخی از آنها مانند استانلی هال، عوامل زیستی را در رشد مهم می دانند. گروهی به نقش عمده عوامل زیستی و روانی اهمیت می دهند كه از جمله آنها، می توان به زیگموند فروید، آنا فروید و بلاس اشاره كرد. بعضی از نظریه پردازان از جمله بندورا، مید و بندیكت، بر نقش عوامل اجتماعی تأكید می ورزند. اریكسون تأكید خود را بر جنبه های روانی و اجتماعی می گذارد و در نهایت، لرنر به عنوان نظریه پرداز معاصر به تعامل عوامل زیستی، روانی و اجتماعی توجه دارد.

یافته های پژوهشی پیوندهای معناداری بین رفتار در دوران نوجوانی، كودكی و بزرگسالی نشان داده اند (كلاسن، ایكورن، هان، هنزیك و موسن، ۱۹۸۱؛ الدر، كاسبی، برتن، ۱۹۸۸؛ لیوسن و پسكین، ۱۹۸۰؛ راف، سلز، گلدن، ۱۹۷۲). برای پی بردن به این پیوندها، پژوهشگران به مطالعات طولی مبادرت می ورزند كه طی آن می توانند افراد خاصی را در طول زمان مورد مطالعه قرار دهند. نتایج به ما كمك می كند تابه ارتباط بین دوره های مختلف زندگی پی ببریم. برای مثال، چند مطالعه طولی نشان داده است كه تعداد دوستان محدود و عدم مقبولیت در میان همسالان در دوران كودكی با میزان بالای اختلالات رفتاری در دوران نوجوانی و بزرگسالی ارتباط دارد(پاركر و آشر، ۱۹۸۷؛ راف و همكاران، ۱۹۷۲).در عین حال، مطالعات دیگر نشان داده اند كه توانایی برنامه ریزی و انتخاب های واقع بینانه طی نوجوانی، با موفقیت و ثبات در مراحل دیگر زندگی ارتباط دارد (كلاسن، ۱۹۹۳) یكی از دلایل درك چرایی این پیوندها، این است كه نوجوانی نه تنها به عنوان یك دوره متمایز رشد، بلكه در عین حال به عنوان دوره ای در دامنه زندگی باید مورد توجه قرار گیرد.

كمبود منابع معتبر به ویژه در زمینه مبانی نظری و پژوهشی رشد در دوره نوجوانی، مقوله بسیار مهمی است كه مسئولیت تدریس درس روانشناسی رشد نوجوان در دانشگاه های كشور را با دشواری روبه رو می سازد. ترجمه و تألیف كتاب «روانشناسی رشد نوجوان، دیدگاهی تحولی» از سوی دكتر مهرناز شهرآرای، دارای درجه دكترا در آموزش و پرورش با گرایش روانشناسی رشد از دانشگاه كالیفرنیا در لس آنجلس، در همین راستا، انجام شده است.

این كتاب از ویژگی هایی برخوردار است كه در ساماندهی مطالب و در نتیجه، یادگیری بهینه بسیار مؤثر است. هر فصل با فهرستی تفصیلی آغاز می شود. مبانی نظری در جدولی خلاصه شده است و چكیده ای از هر فصلی نیز ارائه می شود.

هدف كتاب، ارائه یك دیدگاه تحولی در روانشناسی نوجوان است. كتاب دارای ۱۳ فصل است كه از نظر مفهومی در چهار مقوله عمده جای می گیرند: مبانی نظری و خصوصیات جسمانی و روانی نوجوان، تأثیر عوامل اجتماعی كننده بر رشد نوجوان، مشكلات رفتاری و عاطفی نوجوان و رشد شغلی. مبانی نظری رشد نوجوان با تأكید بر دیدگاه های روانكاوی، انسان شناسی فرهنگی، تأثیر تفاوتهای جنسیتی و قومی بر رشد نوجوان، روابط خانواده و تغییرات آن، تعاملات و عواطف، تغییرات اجتماعی، شناختی و روابط والد- كودك از مهم ترین مباحث این كتاب است.

دوران مدرسه و تأثیرگذاری آن بر روند رشد نوجوان، مقوله بسیار مهمی است كه كمتر از سوی روانشناسان به طوری جدی بررسی شده است. و در فصل دهم این كتاب، به آن پرداخته شده است. در این فصل، اثر خصوصیات مدرسه از جمله ابعاد مدرسه، سازمان كلاس برای یادگیری، رفتار معلمان، روحیه و ارزش های مدرسه بر رشد یادگیری نوجوان مورد بحث قرار گرفته است.

در سراسر این كتاب بر تعامل بین فرد و زمینه زندگی او تأكید شده است. این گونه تعامل ها می توانند اثرات مثبت یا منفی بر رشد داشته باشند. در نوجوانی دو زمینه مهم كه بر رشد فرد اثر می گذارند، مدرسه راهنمایی و پس از آن دبیرستان است. تأثیر این عوامل گاه مثبت و گاه منفی است. از طرفی انتقال از دوره ابتدایی به دوره راهنمایی و همچنین انتقال از دوره راهنمایی به دبیرستان گاه با فشارهایی همراه است. این فشارها، بر حسب شخصیت و موقعیت افراد و همچنین ویژگی های مدرسه، پیامدهای مختلفی را پدید می آورد.

در این كتاب با هدف بررسی اثرات مدرسه بر رشد نوجوانان، به سه پرسش عمده جواب داده می شود.

۱- جابجایی در محیط مدرسه برای نوجوانان با چه پیامدهایی همراه است؟

۲- ویژگی های مدرسه كه بر ابعاد مختلف رشد نوجوانان اثر می گذارند كدامند؟

۳- با توجه به چشم انداز رشد فراگیر (جامع)، آموزش و پرورش مناسب نوجوانان چیست؟

این كتاب را انتشارات «نشر علم» در۵۱۰ صفحه و به قیمت ۴۵۰۰ تومان منتشر كرده است.