دریاچه ارومیه قربانی سد سازی و گردشگری

شوری آب بزرگترین دریاچه داخلی ایران به حالت فوق اشباع رسیده است حدود ۳۲ رودخانه بزرگ و كوچك و دائمی, موقت و فصلی به دریاچه ارومیه زهكش می شوند

شوری آب بزرگترین دریاچه داخلی ایران به حالت فوق اشباع رسیده است. حدود ۳۲ رودخانه بزرگ و كوچك و دائمی، موقت و فصلی به دریاچه ارومیه زهكش می‌شوند. قبل از سال ۱۳۵۰ خورشیدی با احتساب نزولات آسمانی سالانه متجاوز از ۵/۷ میلیارد متر مكعب آب وارد دریاچه می‌شد. در سال‌های اخیر به دلیل خشكسالی و احداث سد‌های زرینه‌رود، مهاباد، و سد‌های علویان، سهند ورودی دریاچه به ۷ میلیارد متر مكعب كاهش یافت و در حال حاضر تعداد۱۱ سد و یك مورد افزایش ارتفاع در استان آذربایجان غربی و ۷ سد در استان آذربایجان شرقی در دست اجرا و یا مطالعه است. بررسی حجم مخازن این سد‌ها و احتساب آب برگشتی از شبكه‌ها نشان می‌دهد كه حدود ۲۷/۲ میلیارد متر مكعب سالانه از آب دریاچه كاسته شده و پس از اجرای كلیه طرح‌های عمرانی، ورودی آب دریاچه به ۰۶۹ /۴ میلیارد متر مكعب كاهش می‌یابد و با توجه به تبخیر سالانه، دریاچه مساحتی حدود ۳۵۶۲ كیلومتر مربع می‌تواند داشته باشد. كه در برابر ۴۶۴۰ كیلومتر مربع در تاریخ ۲۱/۵/۱۳۵۴ كه به تصویب كنوانسیون رامسر رسیده است، كاهشی معادل ۹۹۸ كیلو متر مربع را نشان می‌‌دهد. این امر بر افزایش شوری آب دریاچه نیز موثر بوده و به حالت فوق اشباع و شوری آن ۳۰۰ گرم در لیتر رسیده است. ظهور زمین‌های پوشیده از نمك در اطراف دریاچه به‌خصوص در مناطق دشتی كاملا این وضعیت را نشان می‌دهند كه نمك‌های حاصل شده از باد به زمین‌های كشاورزی اطراف حمل و مشكلات كشاورزی را نیز به‌دنبال دارد.

احداث بزرگراه شهید كلانتری با همه فواید اقتصادی‌اش از دیگر مشكلات زیست‌محیطی دریاچه است كه آن را به دو بخش شمالی و جنوبی تقسیم می‌كند، این امر تعادل دریاچه را به‌هم می‌زند چون میزان آب‌های ورودی شمال و جنوب یكسان نیست و همین امر سبب نامتعادل شدن اكوسیستم یكپارچه آن می‌شود. بخش اعظم آب‌های ورودی به جنوب دریاچه می‌ریزند و رودخانه‌های واقع در بخش‌های شمالی بسیار كم‌آب شده‌اند. علاوه بر آن در اثر تردد وسایل نقلیه در این بخش از دریاچه و در دو طرف جاده، زیستگاه پرندگان تا كیلومترها از بین رفته است.

همچنین احداث متجمع‌های گردشگری، هتل، ویلا، پلاژ و ... در سواحل دریاچه توسط اشخاص و ارگان‌ها به‌خصوص در سواحل شمالی بر پیكره زخمی دریاچه ارومیه زخم دیگری است كه به سادگی بهبود نخواهد یافت.

افزایش روبه‌رشد جمعیت، توسعه شهر‌ها، پیشرفت سریع تكنولوژی، گسترش زمین‌های كشاورزی، سبب انتقال آلودگی‌های مختلف صنعتی، كشاورزی و خانگی به‌وسیله رودخانه‌های منتهی به آن و تخلیه انواع فاضلاب‌ها به دریاچه از تهدیدات مهم بوم‌سازگان دریاچه ارومیه هستند كه بیشتر بر اكوسیستم‌های تالابی جنوب دریاچه موثرند و نمونه بارز آن كشتار چندین ساله انواع پرندگان آبزی در تالاب‌های قره قشلاق محل ریزش زرینه رود و سیمینه رود به دریاچه است. سابقه كشتار پرندگان در اثر آلودگی به سال ۱۳۶۱ بر‌می‌گردد و از آن پس هر‌ساله با شدت و ضعف ادامه داشته و سالانه هزاران پرنده را به‌كام مرگ فرستاده است. از این گذشته صید و برداشت ارتمیا به روش‌های سنتی و پیشرفته در دو دهه اخیر بر تنازع بقای دریاچه اثرات بسیار منفی گذاشته است. به‌خصوص زمان صید مصادف با شروع فصل زاد‌آوری پرندگان مهاجری مثل فلامینگو بوده است كه از نظر تغذیه وابستگی مستقیم به آرتمیا دارد.

برداشت و استحصال نمك به روش‌های سنتی و پیشرفته بر كاهش میزان آب دریاچه بی تاثیر نیست، چون برای استحصال نمك ، آب دریاچه را به حوضچه‌های وسیع وارد می‌كنند و پس از تبخیر آب نمك آن را استحصال می‌كنند و این امر در طول سال تكرار می‌شود، شدت آن در فصل گرم تابستان است كه میزان بارش نیز در حداقل است. برآورد اولیه از این استخر‌های استحصال نمك نشان می‌دهد كه سالانه حدود ۲ تا ۵/۲ میلیون متر مكعب آب از این طریق تبخیر و از آب دریاچه كاسته می‌شود.

● راهكارها

روش‌های مدیریتی سنتی در رویارویی با روند فزاینده فشارهایی كه بر دریاچه وارد می‌شود، نمی‌تواند از عهده حفاظت برآید. به‌عنوان مثال می‌توان با وجود قوانین حفاظتی و ماموران مستقر در پارك ملی به احداث جاده، استحصال آرتمیا، ساخت و ساز در اطراف دریاچه و عدم رهاسازی حداقل آب مورد نیاز دریاچه از سد‌های ساخته شده اشاره كرد این فعالیت‌ها در حالی صورت گرفته است كه طبق قوانین موجود هر گونه دخل و تصرف در پارك‌های ملی ممنوع است و دریاچه ارومیه نیز از پشتوانه قوانین پارك‌های ملی برخوردار است.

امید است در هنگام برنامه‌ریزی و اجرای برنامه‌های توسعه مانند طرح‌های توسعه آبیاری و كشاورزی، سد‌سازی و... به ارزش‌های دریاچه ارومیه و اكوسیستم‌های وابسته اطراف آن توجه شود.راهكار چنین مدیریتی، نگرش اكوسیستمی و مدیریت اكوسیتمی دریاچه است و تجربیات بیش از ۴ دهه حفاظت از دریاچه نشان می‌دهد كه تنها حفاظت بخشی از دریاچه پاسخگوی نیاز‌های بقای اكوسیستم این منطقه نیست و این امر محقق نمی‌شود مگر با شركت تمام گروه‌های ذی‌ربط و بهره‌برداران و افراد تاثیرگذار و محافظان دریاچه در مدیریت و همچنین اینكه روی یك هدف مشترك توافق كرده و برای دستیابی به این هدف مسوولیت‌ها و وظایف خود را انجام دهند.

آنچه كه از تغییرات حاصله نصیب دریاچه شده و به‌عنوان شاخص زیست‌محیطی در عدم موفقیت حفاظت می‌توان نام برد، كاهش جمعیت بیش از ۱۰۰ هزار فلامینگو جوجه‌آور به كمتر از چند هزار در چند سال اخیر، كاهش ۳۵۰۰ جفت پلیكان جوجه‌آور در دهه‌های ۱۳۵۰ به كمتر از ۱۰۰ جفت و حذف كامل ۵۰۰۰ هزار جفت جوجه‌آور كاكایی، صورتی از دریاچه می‌باشد. افزایش غلظت نمك دریاچه و كاهش وسعت آن، كیفیت زیستگاه آرتمیا را نیز تهدید می‌كند.

بهروز بهروزی راد

استاد دانشگاه و متخصص اكولوژی محیط‌های آبی