قلب و گردش خون

خون ضامن ادامه حیات ماست, اما آنچه خون را به جریان می اندازد ماهیچه ای صنوبری است که همواره فعالیت می کند قلب بیش از صد هزار بار در هر روز می تپد تا شما زنده بمانید

خون ضامن ادامه حیات ماست، اما آنچه خون را به جریان می‌اندازد ماهیچه ای صنوبری است که همواره فعالیت می‌کند. قلب بیش از صد هزار بار در هر روز می‌تپد تا شما زنده بمانید. بیایید کمی بیشتر با کار آن آشنا شویم.

● گام اول: خون سازی

سلولهای خونی در مغز استخوان ساخته می‌شوند. مغز استخوان ماده ای ژله ای است که بخش عمده ای از آن را چربی، خون و سلولهای مادر تشکیل می‌دهد. همین سلول های مادر هستند که سلول های خونی مختلف را تولید می‌کنند. در کودکی، تعداد زیادی از مغز استخوان‌ها قادر به خون سازی می‌باشند، اما در بزرگسالی، این کار فقط در برخی استخوان ها، مثلا مهره ها، دنده‌ها و لگن صورت می‌گیرد. مغز استخوانی که در کار خون سازی شرکت دارد، "مغز قرمز استخوان" نامیده می‌شود. اگر مغز استخوان در کار خون سازی دخالتی نداشته باشد، "مغز زرد استخوان" نام می‌گیرد. تمامی سلولهای خونی از یک نوع سلول مادر به وجود می‌آیند که قابلیت تبدیل شدن به همه انواع سلول‌ها را داراست.

سلول های تولید شده در مغز استخوان به تدریج به رگهای خونی گذرنده از درون استخوان نفوذ می‌کنند و از آنجا وارد جریان خون می‌شوند. طول عمر سلول های متفاوت، مختلف است. گلبولهای قرمز در حدود ۱۲۰ روز عمر می‌کنند، اما پلاکت‌ها فقط ۱۰ روز زنده می‌مانند. گلبولهای سفید ممکن است از چند روز تا چند سال زندگی کنند.

هر گاه که میزان اکسیژن موجود در بدن کاهش یابد، مغز آن را به منزله کمبود گلبول های قرمز تلقی می‌کند و به کلیه‌ها فرمان می‌دهد که هورمونی به نام "اریتروپویتین" ترشح کنند. این هورمون باعث می‌شود که مغز استخوان گلبول قرمز تولید کند. به این ترتیب میزان گلبول های قرمز موجود در بدن همواره تحت کنترل قرار دارد.

● گام دوم: رگهای خونی

خون از طریق رگها به تمام نقاط بدن می‌رسد. رگها لوله های منعطفی هستند که به لوله های کوچک و کوچکتر تقسیم می‌شوند. ما در بدن خود سه نوع رگ مختلف داریم: سیاهرگ، مویرگ و سرخرگ. سرخرگ به رگهایی گفته می‌شود که خون را از قلب دور می‌کنند. خون از بطن چپ قلب وارد سرخرگی به نام "آئورت" می‌شود. پس از آن، آئورت به سرخرگهای کوچک تر منشعب می‌شود که آنها نیز به همین ترتیب به چند رگ کوچکتر از خود متصل هستند. سرخرگها پهن و ضخیم هستند، چون باید بتوانند فشار بالای خون را که در اثر حرکت قلب ایجاد می‌شود، تحمل کنند. دیواره سرخرگ از سه لایه تشکیل شده است: لایه خارجی ضخیم، لایه میانی ماهیچه ای و یک لایه هموار داخلی که خون می‌تواند به سادگی درون آن جریان پیدا کند. ماهیچه های لایه میانی با حرکات خود، به جریان یافتن خون کمک می‌کنند. این حرکت همان چیزی است که نبض را به وجود می‌آورد.

خون از سرخرگها به درون مویرگها جاری می‌شود. مویرگها رگهایی هستند که قطر آن‌ها به اندازه قطر یک سلول است. دیواره این رگها از یک سری سلول مسطح تشکیل شده و به حدی نازک است که اکسیژن و دی اکسیدکربن به راحتی از آن عبور می‌کند. گلبول های قرمز اکسیژن خود را در مویرگ آزاد می‌کنند. اکسیژن از جداره مویرگ رد می‌شود و به سلولهای بافت مجاور می‌رسد. سلولها نیز مواد زاید خود، از جمله دی اکسیدکربن، را آزاد می‌کنند. این مواد هم به درون مویرگ وارد می‌شوند. مویرگها به هم می‌پیوندند و به رگهای بزرگتری می‌ریزند. بالاخره خون وارد سیاهرگ‌ها می‌شود.

چون در این مرحله فشار خون کاهش یافته است، جداره سیاهرگها نازکتر از سرخرگهاست. سیاهرگها خون را به قلب بازمی گردانند. دیواره سیاهرگ مانند سرخرگ سه لایه دارد، اما علاوه بر آن درون سیاهرگ دریچه هایی یک سویه وجود دارد که مانع از حرکت خون در جهت مخالف می‌گردد. جاذبه زمین می‌خواهد خون را به سمت زمین بکشد، اما این دریچه‌ها از این کار جلوگیری می‌کنند.

خون اکثر سیاهرگهای بدن اکسیژن کمی دارد. به همین دلیل سیاهرگها آبی به نظر می‌رسند، مثلا رگهای روی مچ دستتان را ببینید.

● گام پایانی: درون قلب

پیش از ورود مجدد خون به قلب، چند اتفاق مهم دیگر هم روی می‌دهد. خون هنگام عبور از روده کوچک قند و مواد غذایی حاصل از هضم غذا را جذب می‌کند. این مواد از طریق سیاهرگی به نام "سیاهرگ باب" وارد کبد می‌شوند. کبد این مواد را از خون جذب و برای استفاده بدن ذخیره می‌کند. علاوه بر این وقتی خون از کلیه‌ها عبور می‌کند، مواد زاید مانند اوره و نمکهای اضافی از آن خارج شده و به صورت ادرار از بدن دفع می‌گردد. سرانجام خون وارد قلب می‌شود. آنچه درون قلب جانداران رخ می‌دهد، متفاوت است. ما در این جا قلب انسان را بررسی می‌کنیم. (برای مطالعه بیشتر در این زمینه می‌توانید به کتاب زیست شناسی سال دوم دبیرستان مراجعه کنید.)

▪ مراحل کار قلب به صورت زیر است:

۱) خون بازگشته از اندامهای مختلف بدن به دهلیز راست می‌ریزد. این خون حاوی دی اکسیدکربن است و در شکل با رنگ طوسی نشان داده شده است.

۲) خون از دهلیز راست وارد بطن راست می‌شود.

۳) بطن راست خون را به درون سرخرگی که به سمت شش‌ها می‌رود، پمپ می‌کند. خون در شش‌ها دی اکسیدکربن خود را از دست می‌دهد و اکسیژن جذب می‌کند.

۴) خون حاوی اکسیژن (که در شکل با رنگ قرمز نشان داده شده است.) به قلب باز می‌گردد و وارد دهلیز چپ می‌شود. این گردش خون، "گردش خون ششی" نامیده می‌شود.

۵) خون از دهلیز چپ به بطن چپ می‌ریزد.

۶) بطن چپ منقبض می‌شود و خون را به درون آئورت پمپ می‌کند. آئورت به سرخرگهای کوچکتر منشعب می‌شود و از این طریق به نقاط مختلف بدن می‌رسد.

بین بطن‌ها و دهلیزها و هم چنین در ابتدای سرخرگهایی که از قلب خارج می‌شوند، دریچه هایی وجود دارد. این دریچه‌ها از بازگشت خون به محل قبلی آن جلوگیری می‌کنند. صدایی که هنگام بسته شدن آنها ایجاد می‌شود، همان صدایی است که ما در زمان تپش قلب می‌شنویم. صدای اول که بم و طولانی است به دریچه های میترال و سه لختی (دریچه های بین دهلیزها و بطنها) مربوط می‌شود و صدای دوم که زیر و کوتاه است، ناشی از بسته شدن دریچه های سینی (دریچه ورودی سرخرگها) است.

سلولهای اندامهای بدن به مواد غذایی و اکسیژن نیاز دارند، پس هر یک از آنها بایستی با یک سرخرگ تغذیه شود. سلولهای قلب نیز از این قاعده مستثنی نیستند. رگهای مسئول تغذیه قلب "رگهای کرنری" نام دارند.

● شگفتی های قلب

تا چه حد با کار قلب خود آشنا هستید؟ شاید بگوئید خیلی زیاد، اما مطمئنا وقتی این چند سطر را بخوانید متوجه می‌شوید که آنچه شما حدس می‌زدید با واقعیت فاصله زیادی دارد.

دست خود را روی قلبتان بگذارید. آیا دستتان را روی سمت چپ سینه قرار دادید؟ بیشتر مردم چنین می‌کنند. واقعیت اینست که قلب تقریبا در وسط قفسه سینه و در میان ششها واقع شده است، اما طوری قرار گرفته که بخشی از آن، تماس اندکی با سمت چپ سینه دارد. به همین دلیل به نظر می‌رسد قلب در سمت چپ سینه جای گرفته است.

دستتان را مشت کنید. اگر کودک هستید، قلب شما تقریبا به همین اندازه است. ولی اگر بزرگسال باشید، اندازه قلب شما حدودا دو برابر مشتتان خواهد بود.

قلب در حدود ۱۰۰۰۰۰ مرتبه در روز و تقریبا ۳۵ میلیون بار در سال می‌تپد. به طور میانگین، قلب یک انسان در طول عمر او بیش از ۲.۵ میلیارد بار منقبض می‌شود.

نیرویی که قلب در هر تپش ایجاد می‌کند مساوی نیرویی است که بایستی برای زدن یک ضربه محکم در بازی تنیس صرف کنید. ماهیچه های قلب همواره به شدت کار می‌کنند. میزان فعالیت آنها تقریبا دو برابر میزان فعالیت ماهیچه های پای فردی است که با قدم های کوتاه می‌دود.

اگر انگشتان خود را روی مچ یا رگ گردنتان قرار دهید، می‌توانید نبضتان را احساس کنید. نبض کودکان بین ۹۰ تا ۱۲۰ بار در دقیقه و نبض بزرگسالان تقریبا ۷۲ بار در دقیقه می‌زند.

قطر آئورت- که بزرگترین سرخرگ بدن می‌باشد - تقریبا با قطر یک شلنگ کوچک یکسان است. در مقابل، مویرگها به حدی کوچکند که باید ده عدد از آنها را در کنار هم قرار دهید تا ضخامت آن‌ها با موی انسان برابر شود.

در بدن شما تقریبا ۵.۶ لیتر خون جریان دارد. این خون در هر دقیقه سه دور از کل بدن می‌گذرد. خون در یک روز مسافتی در حدود ۱۹۰۰۰ کیلومتر را طی می‌کند و این فاصله چهار برابر طول کشور آمریکا (از اقیانوس اطلس تا اقیانوس آرام) است.

قلب به طور متوسط یک میلیون بشکه خون را در کل عمر پمپ می‌کند. این حجم معادل ظرفیت سه تانکر عظیم نفتی است.

ساناز فرهنگی