کتاب قانون انگشت اشاره ای که شکسته است

کتاب قانون پس از دو سال توقیف و با وجود حاشیه فراوان برای انجام سانسور و درگیری های ممیزی قرار بود بعد ازعید سعید فطر نوبت اکران بگیرد که با اندکی تأخیر در نیمه دوم مهرماه روی پرده سینماها رفت

● یک- داستان از این قرار است

کتاب قانون پس از دو سال توقیف و با وجود حاشیه فراوان برای انجام سانسور و درگیری‌های ممیزی قرار بود بعد ازعید سعید فطر نوبت اکران بگیرد که با اندکی تأخیر در نیمه دوم مهرماه روی پرده سینماها رفت.

این فیلم داستان زندگی رحمان توانا رزمنده‌ای را روایت می‌کند که از یک پست عالی رتبه دولتی بر خوردار است. رحمان تک پسر خانواده مذهبی – سنتی و تاکنون ازدواج نکرده‌است.

او با یک تیم عازم سفر به لبنان می‌شود که در خلال سفر و انجام مذاکرات فرهنگی با دختری به نام ژولیت آشنا می‌شود که در سفرهای بعدی به بهانه مذاکره با کشور لبنان عازم سفر می‌شود و در جستجوی ژولیت متوجه می‌شود او مسلمان شده و نام خود را به "آمنه" تغییر داده‌است. رحمان تصمیم می گیرد که با او ازدواج کند از این رو بدون مشورت با خانواده‌اش در همان کشور(لبنان) او را به عقد خود در می‌آورد و به تهران می‌برد.

خانواده رحمان که تمام وقت خود را به گپ و گفت‌های خاله زنکی می‌گذرانند در همان بدو ورود آمنه (ژولیت تازه مسلمان شده) سر ناسازگاری با او را گمی گذارند و با هر بهانه‌ای که می‌شود اعتراض خودشان را اعلام می‌کنند و او را مورد اذیت و آزار قرار می دهند.

اما آمنه در مقابل، با بهره‌گیری از کتاب اخلاق شُبَر که هیات ایرانی در سفرشان به لبنان، به او هدیه داده‌بودند در صدد اصلاح خانواده و اطرافیانش برآمده و در نهایت وقتی تلاش خانواده را برای ازدواج مجدد رحمان می‌بیند به لبنان برگشته و زندگی خود را وقف آموزش کودکان بازمانده از جنگ می‌کند. رحمان نیز بعد از سه هفته(؟!) برای یافتن او به لبنان رفته و او را باز می‌یابد.

● دو – فیلمی ضعیف، هوچی‌گر و اغراق آمیز

کتاب قانون با ضعف فیلم‌نامه که توسط محمد رحمانیان کارگردان و نمایشنامه نویس به نگارش درآمده روبروست و خود را پشت بازی پرویز پرستویی که توانایی‌هایش را در فیلم‌های طنز و کمدی به خوبی به مرحله ظهور گذاشته و همچنین طنزهای کلامی و فضای کمیک که مخاطب به واسطه آن می‌خندد، پنهان کرده‌است. البته این را نباید نادیده گرفت که داستان توانسته کمی در منابع دینی و ادبی (آن هم مغرضانه) کنکاش کند و با رویکردی طناز و نقادانه به آن‌ها بپردازد.

این فیلم تنها به دلیل انتخاب مکان فیلمبرداری در لبنان زیبایی بصری دارد و دیگر هیچ...

این فیلم شاید در نگاه اول احساس تأسف از رفتارهای بد و ناپسند را در تماشاگر ایجاد کند و مخاطب از این بابت سری تکان دهد و از عادت‌های ناخوشایند به نچ و نچ بیفتد، اما این حس لحظه‌ای و گذراست چراکه پیام فیلم به خوبی به مخاطب انتقال داده نشده است به طوری که بعد از خروج از سالن سینما، تأثیر فیلم را با خود به بیرون نمی‌آورد.

● سه- دریغ از یک استثنا و نشانه

کتاب قانون چهارمین فیلم سینمایی مازیار میری پس از فیلم‌های "قطعه ناتمام"، "به آهستگی" و "پاداش سکوت" است. با نگاهی به کارنامه هنری این کارگردان متوجه علاقه و گرایش وی به سوژه‌های اجتماعی و نقد آن‌ها می شویم که این بار موضوعی را دستمایه اصلی فیلم خود (کتاب قانون) قرار داده است که بسیار بسیار قابل تامل است. چرا که این بار جایگاه مدیران و مسئولان دولتی، رزمنده، مرد ایرانی اعم از شوهر، میوه فروش، بقال، قصاب، راننده تاکسی و مهمتر از آن خانواده‌های سنتی – مذهبی را نشانه رفته‌است و حتی استثنایی در این میان قائل نشده‌است و هیچ نشانی برای مخاطب بی دفاع خود نگذاشته‌است تا به او بگوید همه ایرانی ها این گونه نیستند تا او از ایرانی بودن خود سرخورده نشود.

اما نه ... در این فیلم دو زن مثبت دیده شده‌اند یکی خواهر کوچک رحمان که از همان خانواده خرافاتی، فال گوش ایستاده است که گاهی با زن لبنانی همراهی می‌کند و دارای شخصیتی منفعل و غیر کنش پذیر که تنها کمی مهربان‌تر از دیگران است. آیا قرار است این دختر نماد ایرانیان مهربان باشد یا آن دکتری که به زبان فرانسه سخن می‌گوید و آمنه را برای خطر از مادر شدن راهنمایی می‌کند؟!

"کتاب قانون" بیشترین هجمه‌اش به مردان ایرانی است. رحمان همان قدربد است که حاجی هرسی بد است. حاجی هرسی که نماینده طیف انقلابی و نظارتی کشور است و یک مرد متدین انقلابی ایرانی است که زشت به تصویر کشیده می شود.

او از تماشای زن زیبا بدش نمی‌آید و هم چنین طرفدار تعدد زوجات است . او به گونه ای از کربلایی سلیم یاد می‌کند که گویا به وی حسادت می‌کند و در گفته‌هایش به رحمان که از پس زنش برنمی آید می گوید که کربلایی سلیم ۴۰ زن صیغه‌ای و عقدی داشته است که آن‌ها حق نطق کشیدن نداشته‌اند. هرسی به ظاهر دین توجه می کند و از باطن دین غفلت می‌ورزد.

همچنین سازندگان این فیلم روی بی انصافی را کم کرده‌اند و زنان چادری ایرانی را زورگو، خاله خان باجی ، خرافاتی و ... نشان داده‌اند. آنها اهل سفره انداختن و غیبت کردن، اهل ریا و تزویر و واجد همه صفات بدی چون فضول، اهل فال‌گوش ایستادن، توطئه‌گر و در یک کلام واجد همه صفاتی که در تعارض با دین خدا قرار دارد هستند.

● چهار – انگشت اشاره‌ای که شکسته ‌است!

نقل می‌کنند فردی از شدت درد در تمام اعضای بدن خود به دکتر مراجعه و از او طلب کمک می کند.

دکتر حال او را جویا می‌شود و می‌پرسد: مشکلت چیست؟

بیمار در جواب می‌گوید: چند وقتی است که تمام اعضای بدنم درد می‌کند به طوری که به هر قسمت از بدنم دست می‌زنم دادم به هوا می‌رود. ببینید (دستش را به سمت گوش خود می‌برد) حتی لاله گوشم هم درد می‌کند. ببینید زانویم درد می کند. ببینید ...

دکتر که از این موضوع بسیار تعجب کرده‌ و تا به حال با چنین موضوعی روبرو نشده‌بود شروع به معاینه بیمار می‌کند. بالاخره متوجه می‌شود که انگشت اشاره‌اش شکسته است و برای همین وقتی به هر قسمت از بدن خود دست می‌زند فکر می‌کند آن قسمت دچار مشکل شده‌است.

دکتر رو به بیمار می‌کند و می‌گوید: این انگشت اشاره توست که شکسته است!ای کاش به جای آنکه به جان بدن خود می‌افتادی انگشت خود را برای لحظه‌ای روی سنگ و در و دیوار می‌گذاشتی تا شاید متوجه درد از ناحیه انگشتت می شدی!

این لطیفه شاید ساده باشد اما حاوی پیام بسیار قابل تأملی است که در مورد "کتاب قانون" صدق می‌کند و آن این است که کارگردان و نویسنده آن انگشت اتهام را به سمت قشر عظیم و تاثیرگذاری از جامعه برده و آنها را مورد هجمه ناجوان‌مردانه قرار داده‌است. آنها می‌توانستند انگشت شکسته خود را روی اقشار دیگر می‌گذاشتند تا متوجه شوند که ایرانی‌ها آنقدر که آنها فکر می‌کنند بد نیستند.

باید از میری(کارگردان) و رحمانیان(نویسنده) پرسید آیا همه مدیران مومن دولتی در سفرهای رسمی خود آفتابه به همراه دارند و بدون انجام هیچ کار مفیدی، در مراسم‌ و مذاکرات تکراری،تنها به خورد و خواب پرداخته و بیت المال را هدیه و به هدر می‌دهند. آیا همه خانواده‌های مذهبی در سفره‌های نذری خود روضه ابوالفضل می‌خوانند و بعد از آن به غیبت و بد و بیراه به مردم گفتن می پردازند که سازندگان فیلم آنها را عقب مانده‌، خرافاتی، اهل ریا، تزویر و بداخلاقی به تصویر کشیده شده‌اند و زن متجدد و زیبا روی فرانسوی را مظهر مسلمانی معرفی کرده‌اند که از خانواده او چیز زیادی نمی دانیم او نه پدری، نه مادری و نه خواهر و برداری دارد. و اینکه او آمده که ایرانیت ایرانیان را از طریق حافظ زیر سوال ببرد؟ سوالهایی از این قبیل وجود دارد که در سرتاسر فیلم ذهن را درگیر خود می‌کند.

کاش سازندگان این فیلم نقطه‌ای سفید را در فیلم می گنجاندند و نیم نگاهی به نیمه پر لیوان می انداخت تا ادعایی چون "کتاب قانون" فیلمی اصلاح کننده است (که نیست) را کمی باور کنیم.

● پنج- ایرانیان ظاهر دین و خارجی ها باطن دین!

مازیار میری؛ کارگردان این فیلم مدعی است که "کتاب قانون" آینه‌ای است در مقابل افرادی که تظاهر به مسلمان بودن می‌‌کنند. اما آنها به این توجه نکرده‌اند که به اسم فیلم دینی فیلمی ضد دینی ساخته‌اند.

در کتاب قانون ، به طور قطع، ایرانی، زیر سوال رفته‌است. چرا که در نظر آمنه میوه فروش، بقال، قصاب و راننده تاکسی همه به گونه‌ای شبیه شوهر او و افرادی بی منطق، زورگو و ریا کار هستند. بی تردید مرد مسلمان سنتی ایرانی، در این فیلم محکوم است. این فیلم جای هیچ گونه حرفی باقی نگذاشته است که کسی بگوید بعضی از مردهای ایرانی هم خوب هستند.

مشکل این فیلم آن است که مسایل را به شدت اغراق آمیز مطرح می‌کند و از مقوله انصاف به دور مانده است. این فیلم آنقدر اغراق آمیز است که مخاطب از ایرانی بودن سرخورده می‌شود. هر چند که سازندگان فیلم مدعی باشند که قصدشان این بوده که بایستی ریا را محکوم و به اصول دین توجه کنیم و در یک کلام قصد شان ترویج کتاب خدا و قانون مسلمانی بوده است، اما این مطلب جا نمی‌افتد. آنان نماد باور دینی و انسان متدین سنتی ایرانی را به سخره گرفته‌اند. یک مرد مثبت ایرانی در این فیلم وجود ندارد. تمام مردان ایرانی فرصت طلبند و تمام زن های ایرانی این فیلم خرافاتی و اهل ریا و... (فقط کمی خواهررحمان مهربان‌تر است)

شاید پیام این فیلم در یک فضا و گفتمان دیگری قابل دفاع باشد اما در فضایی که کارگردان به توصیف آن پرداخته است به یک استثنا، عمومیت بخشیده و به اسم دفاع از آن، کلیات باور مردم سنتی متدین ایرانی را کوبیده است.

"کتاب فانون" با هدف تفکیک ظاهر دین از باطن دین آمده‌است. در این فیلم باطن دین همان دختر نو مسلمان و تربیت شده فرهنگ غرب است و ظاهر دین، ما ایرانی‌ها هستیم. آن دختر آمده تا به ما بگوید غیبت کردن گوشت برادر مرده خود را خوردن است، آمده که به ما یاد دهد کسی که سه روز با برادر مومن خود قهر کند نامسلمان است، آمده تا به مرد و زن ایرانی گوشزد کند که...

● شش- بعضی نکات مثبت

این فیلم به برخی واقعیت ها در خصوص فرهنگ ایرانی و اسلامی هم به صورت گذرا اشاره کرده است. به عنوان مثال دختری اروپایی پس از آشنایی با ادبیات غنی ایران، پیشاپیش به این کشور و مردمانش علاقمند می شود و حتی وی پس از مطالعه کتاب اخلاقی و آشنایی با دستورات اسلامی مجذوب این دین و بزرگانش شده و به آن گرایش پیدا کرده و آیات و روایات را سرلوحه زندگی خود قرار می دهد.

خواهر رحمان هم علی رغم اختیارات کمش در خانواده نماینده جوانان مسلمان اهل مطالعه و منصفی بود که حساب دین را از خرافه و تعصب جدا کرده اند یا می توان از تمام این فیلم متوجه شد که اسلام دینی است کامل و اگر شخصی با یقین و کامل به دستورات آن تن دهد از آرامشی درونی برخوردار شده و در نهایت او تاثیر گذارترین خواهد بود.

شاید از دیگر نکات مثبت اما ناخواسته این فیلم پرداختن به مقوله ازدواج و شیوه انتخاب همسر باشد که قابل تامل هم بود. این فیلم با بهره مندی از تیتراژش نگاهی انتقادی به معیارهای سطحی داشت و با مقایسه رفتار قبل و بعد از ازدواج رحمان و آمنه (ژولیت)، می توان به مقایسه یک انتخاب از روی هوس و مقطعی بودن آن که در مورد رحمان صدق می کرد و انتخابی از روی عقل و علاقه به ارزش ها و عمیق بودن آن، که آمنه را می توان از مصادیقش برشمرد، پرداخت که می تواند برای خانواده ها و بویژه جوانان تامل برانگیز باشد.

● هفت- یک آرزو

کاش این طرح از بند انتقادات اجتماعی متعدد بیرون آمده بود و با داستانی محکم و دارای ساختار قوی می توانست به نماینده ای شایسته برای تمام ایرانیان مسلمان و هنرمندان دغدغه دارش در عرصه ملی و بین المللی تبدیل شود.

کافی بود سازندگان "کتاب قانون" لحظه‌ای به این فکر می‌کردند که این فیلم قرار است در جشنواره های بین‌المللی و در کشورهای دیگر به نمایش درآید آن وقت شاید جور دیگری به موضوع نگاه می کردند. ای کاش به این می رسیدند که به هر قیمتی مخاطب بی دفاع خود را نخندانند!!!

منبع: برنا

کبری خداکرمی، محمدصالح حجت الاسلامی