نقدی کردن یارانه ها و چند نکته

بخشی از طرح تحول اقتصادی که دولتمردان نهم و دهم از آن با عنوان جراحی بزرگ اقتصاد ایران نیز یاد می کنند نقدی کردن یارانه ها با هدف توزیع هدفمند یارانه ها بوده که به آن شاه بیت طرح تحول اقتصادی نیز گفته می شود

بخشی از طرح تحول اقتصادی که دولتمردان نهم و دهم از آن با عنوان جراحی بزرگ اقتصاد ایران نیز یاد می کنند نقدی کردن یارانه ها با هدف توزیع هدفمند یارانه ها بوده که به آن شاه بیت طرح تحول اقتصادی نیز گفته می شود.

موافقان این طرح (که از سال ۷۶ مطرح شده) ادعا می کنند که اجرای لایحه هدفمند کردن یارانه ها تنها راه اجرایی کردن اصلاح الگوی مصرف خواهد بود و این لایحه سازوکاری برای استفاده عادلانه از بودجه نفتی کشور می باشد. آنها همچنین مدعی هستند که با اجرای لایحه هدفمند کردن یارانه ها وضعیت ۵ دهک پایین جامعه بهبود خواهد یافت. اما برخی دیگر از کارشناسان معتقدند که هدفمندکردن یارانه ها به شیوه کنونی تاثیری در تقویت بنیه تولیدی و اقتصادی کشور نداشته و تنها با بالارفتن قیمت مواد اولیه بنگاه های تولیدی، شوک اقتصادی جدیدی به مردم وارد خواهد آمد. در این زمینه آنها یک سوال نیز دارند و آن اینکه آیا پرداخت مبلغی آنهم فقط به عده ای خاص می تواند جایگزین گرانی های حاصل از اجرای این لایحه برای تمامی مردم گردد؟ آیا اطلاعات اعلامی مردم فقط می تواند مبنای کار قرار گیرد؟

آیا نبایستی اطلاعات بیشتری مورد استناد قرار گیرد؟ آیا این طرح بین مردم خط کشی ایجاد نمی کند؟ لذا آنچه از دیدگاه منتقدان این طرح مهم است، این است که زمان بندی اجرای لایحه و ساماندهی خانوارهای هدف برای پر داخت نقدی یارانه ها از مهمترین شروط اجرای عادلانه لایحه هدفمند کردن یارانه ها بوده چراکه ایجاد زیرساختارهای مورد نیاز یک اصل مهم در اجرای این طرح است. به گونه ای که عدم برنامه ریزی زمانی صحیح و بدعمل کردن در شیوه اجرا آن می تواند به شکست این طرح بینجامد. به طوری که اگر این طرح ها با مطالعه دقیق و صحیح اجرا نشود; ممکن است آثار منفی و تورمی آن بیش از آثار مثبت آن باشد. اعمال سیاست انفجار درمانی تنها می تواند با تشدید تورم، ناتوازنی های ساختاری موجود را تقویت کند و از این طریق مانع از انباشت سرمایه در بخش های مولد اقتصاد شود. درنتیجه مادام که تنگناهای ساختاری و نهادی رفع نشود، سیاست بازی با قیمت ها کارایی لازم را نخواهد داشت.

در ظاهر منظور از هدفمندکردن یارانه ها این بوده که یارانه ها بیشتر در سبد خانوار اقشار کم درآمد تاثیرگذار شود و نکته حائز اهمیت دیگر اینکه در زمینه هایی که یارانه موجب افزایش بی رویه مصرف و از بین رفتن سرمایه های ملی می شود، ترمزهایی قرار داده شود تا دچار بیماری های گوناگون اقتصادی نشویم و فضا برای قاچاق کالاهای یارانه ای در کشور بسته شود. همچنین در بخش هایی که یارانه ها سمت و سوی مصرفی به خود گرفته; این منابع به سمت تولید برگشته و درنتیجه موجب رونق تولید و اشتغال شود به طوری که هر کدام از این اهداف عالی در ظاهر می تواند برای کشور عزیزمان فواید بسیاری به همراه داشته باشد.

اگر به تجربه سایر کشورها در خصوص شرایط مطلوب برای پیاده کردن طرح هدفمند کردن یارانه ها رجوع کنیم، می بینیم معمولا شرایطی مثل رشد سریع اقتصادی، نرخ پایین تورم و نرخ پایین بیکاری را مدنظر قرار می دهند. اما در کشور ما شرایط تورمی توام با بیکاری وجود دارد که البته تا حد زیادی به علت وابستگی اقتصاد ملی به درآمدهای نفتی است. آنها برای اجرای چنین اصلاحاتی در حمایت از اقشار آسیب پذیر چتر حمایتی تعریف کرده اند. این چتر حمایتی همان است که تحت عنوان نظام تامین اجتماعی نام برده می شود. چراکه پرداخت های نقدی یارانه تنها در کوتاه مدت موثر خواهد بود و در شرایط درآمدی خانوارها در بلندمدت تاثیری مشخص نخواهد داشت. همچنین در کشورهای در حال توسعه و خصوصا در اقتصادهای بی ثبات تر از لحاظ اقتصادی، انتظارات تورمی، مردم را به تقاضای بیشتر در زمان کنونی تشویق می کند تا به خیال خود از افزایش قیمت ها در آینده در امان باشند. حتی گاهی نقش این نوع انتظارات تورمی از پدیده های اقتصادی مربوطه در ایجاد تورم بیشتر نیز بوده است.

اما آنچه مهم بوده این است که در هر نظام اقتصادی، تولید است که درآمد ایجاد می کند و درآمد ایجاد شده انگیزه ای می شود برای تقاضای کالای تولید شده، پس همیشه در هر برنامه اقتصادی منطقا باید از جانب عرضه آغاز کرد که فعل و انفعالات بعدی به دنبال آن شروع می شود. اما در ایران چون پرداخت هایی اینچنینی و به صورت یارانه نقدی ریشه در درآمد نفتی دارد، پس اقتصاد ماهیتا تورمی بوده و یک تصمیم گاهی می تواند تبعات ناگواری در آینده نه چندان دور بر مردم از فقیر و حتی غنی بگذارد.

زیرا به عقیده کارشناسان و حتی دولتمردان یکی از نتایج طرح نقدی کردن یارانه ها، افزایش قیمت های کالاها و خدمات گوناگون و درنتیجه افزایش تورم بوده و همه می دانیم که هر تصمیم اقتصادی اگر تورم زا باشد، بیشتر طبقات ثروتمند جامعه را منتفع ساخته و به طبقات فقیرتر صدمه می زند. به طور طبیعی افراد ثروتمند چون دارای املاک و دارائی های مختلف هستند، از افزایش قیمت این نوع دارائی ها که در نتیجه تورم حاصل می شود، نفع خواهند برد و افراد موجود که از تورم آسیب نخواهند دید; افرادی هستند که امکان انتقال بار تورم را دارند و با تورم قیمت فروش اجناس خود را افزایش داده و چه بسا سود بیشتری را هم نسبت به قبل عاید خود سازند. از سوی دیگر در شرایط تورمی رانت خواران نیز فعال شده و سعی می کنند تا از رانتهای مختلف بهره مند گردند. در مقابل افراد با درآمدهای ثابت مانند کارمندان و کارگران یا افرادی که تولید کننده کوچک هستند، از تورم آسیب می بینند. زیرا در این شرایط هزینه زندگی آنها به مراتب افزایش یافته و چیزی برای جبران آن را ندارند. درنتیجه در شرایط تورمی به طور طبیعی فاصله درآمدی طبقات ثروتمند با طبقات فقیر روز به روز بیشتر و بیشتر می شود و این درست برخلاف اهداف این طرح خواهد بود. براستی چه مقدار افزایش یارانه نقدی می تواند این شکاف طبقاتی را پوشش دهد؟

تحقق محاسن نقدی کردن یارانه ها نیازمند داشتن زیرساخت های لازم و پذیرش حاکمیت یک دست برای انجام این جراحی بزرگ است. در غیر این صورت و با طرح شعارگونه این مسائل پیچیده در شرایط رکود تورمی حال حاضر به نظر می رسد جز نابسامانی بیشتر و فشار بر اقشار هدف، چیزی عاید نخواهد شد. تغییر روش فعلی و پیگیری هدفمند شدن واقعی یارانه، نیازمند اصلاح ساختاری بوده و لازم است بودجه حاصل از حذف یارانه ها صرف بهبود زیرساخت های اقتصادی کشور گردد.

در پایان باید گفت نکته کلیدی پرداخت یا حذف یارانه نیست; بلکه شیوه پرداخت یارانه هاست و این مساله بایستی با نگرشی اجتماعی و متناسب با اهداف برنامه های پنج ساله توسعه مصوب همسو باشد. چراکه کسی منکر مزایای گوناگونی از جمله افزایش کیفیت کالا، متعادل کردن الگوی مصرف و حفظ حقوق دهک های پایین جامعه که این طرح می تواند داشته باشد، نیست. پس می توان گفت این طرح می تواند طرح خوبی باشد. اما اگر دولت یارانه ها را به صورت نقدی در اختیار مردم قرار دهد قطعا باعث افزایش نقدینگی و افزایش تورم می شود.

بنابراین اگر دولت با شتاب زدگی در این عرصه عمل کند، ممکن است نه تنها مزایای این طرح تحقق نیابند بلکه مشکلات عظیم و خطرناکی هم در کشور ایجاد شود. لذا باید شرایط اقتصادی برای تغییر جهت پرداخت یارانه ها مهیا باشد. به نظر می رسد ابتدا ترمیم دستمزد و حقوق نیروی کار برای اجرایی شدن طرح پرداخت نقدی یارانه ها الزامی باشد. چالش عمده روش پرداخت یارانه; شناسایی نشدن اقشار هدف و نیز عدم وجود کامل اطلاعات واقعی بوده لذا حذف یارانه ها باید طوری صورت گیرد که بقیه شرایط اقتصادی بر اساس قیمت جدید و مانند کشورهای دیگر ترمیم و مشخص شود. چراکه اقتصاد یارانه ای بیماری مزمنی است که باید درمان شود اما این درمان، ریسک بزرگ اقتصادی است که احتمالا تبعات زیادی به همراه خواهد داشت. اما امیدواریم با همت همه ایرانیان اقتصاد ایران از این عمل جراحی بزرگ نیز سربلند بیرون آید.

نویسنده : عباس محتشمی