دنیا بازیچه ای خطرناک یا زیباترین نظام هستی

دنیا در آموزه های اسلامی از جایگاه بسیار مهمی برخوردار است زیرا تنها راه دست یابی انسان به کمال قرب و متاله و خدایی شدن و در غایت خلافت یابی, از مسیر دنیا می گذرد

دنیا در آموزه های اسلامی از جایگاه بسیار مهمی برخوردار است؛ زیرا تنها راه دست یابی انسان به کمال قرب و متاله و خدایی شدن و در غایت خلافت یابی، از مسیر دنیا می گذرد. بنابراین، می بایست به دنیا به عنوان پرورشگاه کمالی انسان نگریست؛ چرا که در این دنیاست که انسان می تواند ظرفیت ها و استعدادهای نهفته در ذات خویش به عنوان اسمای کمالی را فعلیت بخشد و در مقام مظهریت الهی قرار گیرد و مظهر ربوبیت خداوندی شود. با این همه باید توجه داشت که انسان برای دست یابی به این مقام مظهریت، باید رنجها برد و خون دل ها بخورد؛ زیرا فعلیت یابی به هر دو شکل اشتداد از طریق کمیت و تراکم اسمای الهی در ذات و یا کیفیت و اشتداد از راه رشد مرتبتی، نیازمند پوست کندن های بی پایان است. از این رو شخص ممکن است حتی در شرایطی قرار گیرد که فعلیتی را از دست دهد و تنقص یابد و این درد را همانند درد زایمان مادر یا کودک تحمل کند. به سخن دیگر، دنیا با همه خوبی ها و زیبائی هایش برای آدمی، مرکز باز پرورش و بازپروری سخت و جانکاهی است که هرگونه غفلت و سرگرم شدن به معنای خسران و زیان ابدی است.

نویسنده با این نگرش به سراغ آموزه های وحیانی رفته است تا تحلیل قرآن را از خطر فرو افتادن در دام دنیا تبیین و گوشزد کند. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

بی گمان اگر بخواهیم درباره دنیا بدون توجه به نسبت ها، تبیین روشن و درستی ارایه دهیم، باید گفت که دنیا، یکی از کمال ترین ، زیباترین، بهترین، برترین و خوب ترین های نظام هستی است که نیکوتر از آن باتوجه به شرایط و مقتضیات و قابلیت ماده نمی توان تصور کرد. هر چند که نظام دیگر مادی که پس از قیامت برپا می شود از جهاتی از این نظام، احسن و نیکوتر است، ولی آن نظام خود دارای شرایط و مقتضیات و قابلیت هایی است که نتیجه طبیعی آن برتری آن نظام بر این نظام خواهد بود.

● دنیا، بهترین و زیباترین نظام هستی

با این همه، آن چه به عنوان دنیا شناخته می شود، نظام کاملی است که اگر قابلیت ها وجود داشت، خداوند همان را می آفرید ولی از آن جایی که چنین قابلیتی نبود، خداوند باتوجه به نهایت قابلیت این نظام احسن، دنیا را آفرید. از این رو بارها خداوند به دنیا و همه کمالات و زیبایی ها و نعمت هایش اشاره می کند. هر چند که این نظام دنیایی هرگاه با نظام آخرت و سرای دیگر سنجیده شود، در جایگاه دومی قرار می گیرد، ولی در جایگاه خود از برترین ها، کمال ترین ها و زیباترین هاست.

خداوند در آیات بسیار، به یکایک زیبایی های دنیا پرداخته و از آن ها به عنوان نعمت های الهی و نشانه های خداوندی یاد کرده است.

اما اگر بخواهیم همان گونه که نسبت دنیا را با آخرت سنجیدیم، سنجش و ارزیابی نسبت به انسان و دنیا داشته باشیم، می بایست به دو مطلب مهم و اساسی توجه داشته باشیم؛ زیرا عدم توجه به هر یک می تواند موجب گمراهی درحوزه معرفت شناختی انسان شود و براساس آن توصیه های نادرستی ارایه گردد.

● نقش غرایز طبیعی درگمراهی آدمی

درمقام هستی شناختی و وجود شناختی باید گفت که دنیا یکی از نظام های احسن خداوندی است. اما درمعرفت شناسی باید توجه داشت که دنیا همان اندازه که پرورشگاه کمالی آدمی و کارخانه آدم سازی و شدن های انسانی است، همان اندازه هم خطرناک است. از این رو در ارزش گذاری دنیا نسبت به آدمی باید به دو نکته توجه داشت:

نکته اول آن که انسان برای رسیدن به مقام انسانیت نیازمند دنیاست؛ چرا که انسان تنها دراین موقعیت دنیوی است که می تواند اسمای الهی سرشته در ذات خویش را از قوه به فعلیت برساند و از طریق عبودیت و به کارگیری شریعت و فعلیت یابی اسمای الهی، متاله و خدایی شود و در مقام مظهریت ربوبی الهی قرارگیرد و خلیفه خداوندی گردد. بنابراین، دنیا مهم ترین و بهترین پرورشگاه آدمی برای ساخت کامل انسان است. سازه کاملی که از کارخانه دنیا بیرون می آید، سازه ای است که قابلیت حضور در بهشت و مقام قدس و فنای الهی را داراست و در سرای دیگر درجایگاه بلند خویش قرار می گیرد. بنابر این از نظر قرآن، دنیا به عنوان بخشی از نظام احسن هستی، نه تنها بازیچه و لعب نیست، بلکه به سبب ظرفیت ویژه و استثنایی، بهترین جایگاه را درنظام احسن به خود اختصاص داده است. از این رو خداوند در آیاتی از جمله ۱۶ سوره انبیاء و ۳۸ سوره دخان، آفرینش دنیا را هدفمند و بر اساس فلسفه عالی معرفی می کند.

نکته دوم آن که دنیا به سبب شرایط خاص خود، به گونه ای است که دشمنان زیادی از درون و بیرون، آدمی را محاصره کرده و درکمین اویند. غرایز انسانی که با توجه به شرایط زمینی و دنیوی درآدمی قرار داده شده و عاملی برای رشد و کمال یابی اوست، با توجه به شرایط مناسب و گرایش طبیعی به ماده، عامل طغیان درنفس می شود و لذا همین غرایز طبیعی به شکل دشمن درونی بروز می کند و با تسلط بر نفس آدمی، مدیریت انسان را به دست می گیرد و او را به سوی پستی ها می برد. این جاست که از غرایز عنوان جدیدی بیرون می آید که از آن به هواهای نفسانی یاد می شود. هواهای نفسانی، همان تسلط یابی غرایز طبیعی بر هستی انسان و مدیریت یابی آن می باشد. با آن که نفس درمقام تعادل میان تقوا و فجور قراردارد، ولی گرایش غرایز به طبیعت و پست ها و مادیات دنیوی در حد افراطی موجب می شود تا نفس لوامه نتواند جلوی نفس اماره را بگیرد.

به سخن دیگر، وجدان بیدار آدمی و فطرت سالم که همان نفس لوامه و سرزنشگر است، درکشتی با نفس اماره شکست می خورد و به زیر می رود و پنهان می گردد تا زمانی که انسان به وسیله عامل بیرونی دیگر، به خود آید و راه تقوا را درپیش گیرد و نفس لوامه و وجدان بیدار و فطرت سالم، از زیر هزارها تن خاک وسوسه و هواهای نفسانی بیرون آید و جان تازه ای بگیرد. اما کم تر اتفاق می افتد که عقل درونی و پیامبر بیرونی بتواند نفس لوامه و وجدان را بیدار و یا از زیر فشارهای آشکار و نهان نفس اماره و وسوسه ها و خواسته ها و هواهای نفسانی بیرون آورد. از این رو در قرآن همواره به این مهم اشاره شده است که تنها هدایت را کسانی می پذیرند که از تقوای عقلانی و فطری برخوردار باشند و تحت حکومت و تسلط وجدان و نفس لوامه قرار داشته باشند.(بقره، آیات ۱ تا ۵)

مشکل دیگر آن است که دشمن بیرونی سوگند خورده ای همواره درکمین آدمی است و اجازه نمی دهد تا نفس لوامه از زیر انبوه خاکسترهای آتش هواهای نفسانی بیرون آید و از سلطه نفس اماره به بدی رهایی یابد؛ چرا که ابلیس و شیاطین دیگر، با استفاده از گرایش طبیعی غرایز به افراط و دنیاگرایی، با قدرت نهان گری و خارج از دید و رویت انسان، می توانند با بهره گیری از ستون پنجم دشمن یعنی غرایز و هواهای نفسانی و نفس اماره، مدیریت انسان را به دست گیرند و ولایت پیدا کنند و آدمی را به سوی پستی ها و تنقص سوق دهند. شگفت این که انسانی که تحت ولایت ابلیس و شیطان قرار می گیرد گمان می کند که افکار و اعمال را خودش مدیریت می کند، در حالی که همه آن ها القائات شیطانی است که از درون به کمک ستون پنجمی ها صورت می گیرد.

بنابراین، دنیا با همه ظرفیت های کمالی برای آدم، بسیار خطرناکی است. تنها آدم های هوشیار و خردمند می توانند از دام گسترده دنیا به این معنا بگریزند و راه های کمالی را از دوزخ دنیا بیابند و بپیمایند. از این رو وقتی به آیات قرآنی مراجعه می شود، زندگی دنیا به عنوان زندگی پست نسبت به زندگی آخرت یا بازیچه دانسته شده است؛ زیرا کسانی که در دام بازیگری هواهای نفسانی و نفس اماره بیفتند و در مسیر ولایت ابلیس و شیطان گام بردارند، هرگز رنگ سعادت و رستگاری را نخواهند دید و سرمایه و فرصت عمر خویش را از دست می دهند و زیانکار می گردند.

● دنیا، بازیچه نفس اماره و ابلیس

چنان چه گفته شد، دنیا همان گونه که پرورشگاه کمال آدمی و فعلیت یابی مظهریت ربوبیت الهی است، پلی بر دوزخ است که هر آن امکان سقوط آدمی در آتش هواهای نفسانی و وسوسه های ابلیس و ولایت یابی شیطان در آن وجود دارد. لذا دنیا بازیچه نفس اماره و ابلیس لعین بشمار می رود.

خداوند در آیاتی از جمله ۳۲ سوره انعام و ۳۶ سوره محمد، زندگی دنیا را لعب و لهو می شمارد. به این معنا که دنیا از نظر قرآن، جایگاهی خوب و نظام احسن است، ولی با توجه به نسبت آن به انسان، می تواند به جای کارخانه کمال یابی و خلافت، به کارخانه بازیچه سازی و خسران تبدیل شود. کسانی که از صراط مستقیم عقل و شرع می روند، سازه ای بیرون می دهند که خلیفه الهی است، ولی کسانی که در صراط نفس و شیطان حرکت می کنند، بازیچه ای بیش تولید و بیرون نمی دهند.

لعب که ضد جد است به عملی گفته می شود که بی فایده باشد. البته تفاوت آن با لهو در این است که بازی و لعب دارای اجزای منظم و اهداف خیالی است که از جمله می توان به بازی کودکانه اشاره کرد، ولی لهو اشتغال آدمی به کاری است که حتی ممکن است فایده هم داشته باشد، ولی همین کار لهوی شخص را از انجام کارهای مهم باز می دارد. بنابراین سرگرم شدن به چیزی که موجب باز ایستادن شخص از کاری شود که برای فرد مهم است، عملی لهوی می باشد.

کسانی که گرفتار بازی دنیا می شوند، کسانی هستند که عقل و اندیشه خویش را به کار نمی گیرند. (انعام، آیه ۳۲) بنابراین، چنان که گفته شد، هواهای نفسانی و نفس اماره از سویی و ابلیس از سوی دیگر، اجازه نمی دهند تا نفس لوامه، وجدان و عقل و فطرت بیدار شود و مدیریت نفس را در اختیار گیرد.

خداوند در این آیه و آیه۶۴ سوره عنکبوت به آدمی هشدار می دهد که اشتغال به دنیا و سرگرم شدن به آن به مثابه سرگرم شدن به بازیچه ها و امور لهوی است که یا فایده ای ندارد یا شما را از کار اصلی باز می دارد. به طور طبیعی کسانی که مشغول لهو و لعب دنیا می شوند، خود را از حرکت اصلی دور و یا باز می دارند، از این رو نمی توانند سازه ای را بیرون دهند که در رضوان الهی قرار گیرد؛ زیرا قرار گرفتن در مقام رضوان و مغفرت الهی زمانی است که شخص قابلیت حضور در این مقام را با متاله شدن به دست آورد. کسی که خدایی نشده و با سرگرم شدن به بازیچه های بی فایده و لهوهای بازدارنده از کار مهم انسان سازی، خود را از خدایی شدن باز داشته است، اجازه حضور در آن مقام قدس را نمی یابد. از این رو خداوند در آیه۲۰ سوره حدید، اشتغال به لهو و لعب دنیا را زمینه ساز محرومیت از مغفرت و رضوان الهی در آخرت بر می شمارد.

در حقیقت، در قیامت، هر کسی آن چه را ساخته و پرداخته، به نمایش می گذارد. هر کسی آن چیزی است که در دنیا ساخته است. کسی که اشتغال به باطل و لهو و لعب داشته، چیزی جز باطل از خود نساخته که هیچ وزن و حقیقتی ندارد تا در آخرت جلوه گری کند و لذا در آتش فراق و دوری از اسمای الهی قرار می گیرد؛ زیرا که هیچ اسمی را فعلیت نبخشیده و هیچ نامی از نام های الهی سرشته در ذات خود را از قوه به فعلیت در نیاورده تا موجب انس او با خدا و لقاء الله شود. این فراق فقدان اسم الهی است که همه هستی او را در دوزخ می سوزاند و خود را باطل و هیچ می یابد. (زخرف، آیات۷۴و ۸۳)

بی گمان در قیامت روشن می شود شخص تا چه اندازه متاله و خدایی شده و از خسران و زیان رسته و چه کسی در آتش فراق نام ها می سوزد. کسی که در دنیا به لعب و لهو اشتغال داشت، حتی برخی از فعلیت های ابتدایی خود را که به نام وجدان، فطرت و عقل از آن یاد می شود، از میان می برد و گرفتار تنقص به جای تکامل می شود. یعنی این گونه نیست که ظرف دنیا تنها تکامل باشد؛ چرا که گاه تنقص است؛ زیرا کسی که حرکت لعب و لهوی دارد و بدان اشتغال می ورزد، از فعلیت های ابتدایی به سوی قوه محض حرکت می کند و تنقص می یابد. این گونه است که در برخی از درجات دوزخ فراق کسانی را می توان یافت که قوه محض شده اند و در «درک اسفل من النار» قرار گرفته اند.

● عوامل غفلت زا

انسان هایی که با دسیسه نفس اماره و وسوسه ابلیس و شیاطین، گام به گام، فطرت، وجدان و عقل خویش را پوشیده داشته و دفن کرده اند، تحت ولایت شیطان قرار می گیرند و همه حقایق هستی را وارونه می بینند و تحلیل می کنند و با آن که گاه در شک از حقیقتی هستند، آن را بازیچه قرار می دهند (دخان، آیه۹) و گاه دیگر، دین خدا را به بازیچه و ملعبه خود تبدیل می کنند (انعام، آیه۷۰ و اعراف، آیه۵۱) و با شعائر الهی بازی می کنند. (مائده، آیه۵۸ و المیزان، ج۶، ص۲۸)

این دسته افراد پست ترین افراد بشری هستند که ظرفیت هدایت وحیانی را نیز به سبب فریفتگی به دنیا به بازیچه تبدیل می کنند و عامل بیدار کننده را مخدر روح و روان خویش قرار می دهند. (همان آیات پیشین)

خداوند در آیاتی به عالمانی اشاره می کند که با آگاهی و علم، به بازی با دین می پردازند و دین و وحی الهی را بازیچه مقاصد دنیایی خویش قرار می دهند. (انعام، آیه۹۱)

کسانی دچار لعب وسوسه های شیطانی و هواهای نفسانی نفس اماره می شوند که فطرت خویش را لگدمال کرده و وجدان بیدار و نفس لوامه را دفن نموده و از روی بی عقلی (انعام، آیه۳۲)، از خدا و اهداف آفرینش که بیرون از دایره لعب و لهو است (انبیا، آیه۱۶ و دخان، آیه۳۸) غافل شده اند.

در حقیقت دوری از تقوا و عدم مدیریت نفس اماره با کمک نفس لوامه و وجدان و فطرت و عقل، موجب می شود تا انسان گرفتار غفلت از فلسفه و هدف آفرینش انسان و هستی شود و به کارهای لهوی و لغوی و لعبی سرگرم شود. (انعام، آیه۳۲ و آیات دیگر)

انسان باید همواره هوشیار باشد که زمینه و ظرفیت دوگونه استفاده خیر و شر، خوب و بد برای او در دنیا فراهم است. اگر از هدف آفرینش که به دور از لعب است (انبیاء، آیه۱۶) غافل شود و زمام امور خود را به نفس اماره بسپارد تا شیطان وسوسه گر نیز بر او ولایت یابد، سرگرم به لعب و لهو و لغو دنیا می شود و هرگز نمی تواند رنگ خدایی بپذیرد چه رسد که متاله و خدایی شود.

آن چه بیان شد تنها گوشه ای از غفلت آدمی و سرگرم شدن به لعب و لهو دنیا و زیان بزرگی است که این گونه بر خود تحمیل می کند. با نگاهی به همین آیات و تحلیل و تبیین آن معلوم شد که دنیا با همه ظرفیت برای کمال انسان تا چه اندازه خطرناک است و تنها هوشیاران و بیداران و خردمندان هستند که می توانند از این دام خطرناک و کمین ناپیدای ابلیس و جهان برهند و به خدایی شدن لقاءالله دل ببندند.

حامد سرافراز