فرصت ها و چالش های ایجاد بورس نفت در ایران

بازار مالی در هر كشوری از دو بخش بازار پول و بازار سرمایه تشكیل شده است بازار پول وظیفه پاسخگوئی به تقاضای وجوه كوتاه مدت بخش خصوصی و دولتی را بر عهده دارد بازار سرمایه بازار دادوستدهای بلندمدت مالی است بازار سرمایه خود, متشكل از دو بازار اولیه و ثانویه است

بازار مالی در هر كشوری از دو بخش بازار پول و بازار سرمایه تشكیل شده است. بازار پول وظیفه پاسخگوئی به تقاضای وجوه كوتاه مدت بخش خصوصی و دولتی را بر عهده دارد. بازار سرمایه بازار دادوستدهای بلندمدت مالی است. بازار سرمایه خود، متشكل از دو بازار اولیه و ثانویه است. بازار اولیه بازاری است كه بنگاه اقتصادی در آن اوراق بهادار تازه انتشار یافته خود را به سرمایه گذاران می فروشد. در بازار ثانویه (دست دوم) اوراق بهاداری كه قبلاً منتشر شده، خرید و فروش می شود. در واقع بازار ثانویه امكان نقد شوندگی اوراق بهادار را فراهم می آورد. به علاوه در مورد اوراق بهاداری كه دارای سررسید هستند این بازار امكان مبادله آن را قبل از موعد سررسید فراهم می سازد. بازار ثانویه اوراق بهادار، بورس اوراق بهادار نیز نامیده می شود.

در بسیاری از كشورها علاوه بر بورس اوراق بهادار، بورس های كالایی نیز وجود دارد. به منظور تشكیل بازار منظم خرید و فروش بعضی از كالاها، بورس كالا تشكیل می شود. كالاهای مورد معامله به محل بازار آورده نمی شوند، بلكه وجود آنها با اسنادی كه كیفیت آنها را توضیح می دهند به اثبات می رسد. هدف اولیه بازار بورس كالا، ایجاد فرصت برای انتقال خطرات احتمالی موجود در كار كسانی است كه با بازار مستقیم كالا سروكار دارند. در واقع بورس كالا مدیریت ریسك را تسهیل می كند. شفاف سازی و واقعی سازی قیمت ها، حذف تدریجی واسطه ها، ایجاد شفافیت اطلاعاتی و به طور كلی سامان دهی بازار كالا از دیگر اهداف تاسیس بورس كالا می باشند.

ابزارهای مالی مورد استفاده در بورس اوراق بهادار در دنیا

سهام عادی، سهام ممتاز، حق تقدم خرید سهام، گواهی سپرده، انواع اوراق قرضه، سبد سهام، اوراق مشاع، گواهی اختیار معامله و معاملات آتی و ... از جمله ابزارهایی هستند كه در اغلب بورس های اوراق بهادار دنیا مورد استفاده قرار می گیرند.

ابزارهای مالی مورد استفاده در بورس اوراق بهادار ایران

سهام عادی، حق تقدم خرید سهام و اوراق مشاركت تنها ابزار مورد استفاده در بورس اوراق بهادار ایران است. تنوع بخشی به ابزارهای مالی در بورس اوراق بهادار یكی از مفاد لایحه بازار اوراق بهادار است كه تصویب این لایحه توسط مجلس شورای اسلامی زمینه های متنوع کردن ابزارهای مالی را فراهم خواهد كرد. در حال حاضر كلیات این لایحه تصویب شده و تصویب جزئیات لایحه یادشده در دست بررسی كمیته های كارشناسی مجلس قرار دارد.

انواع بورس های كالا در دنیا

در بسیاری از كشورهای دنیا بازار بورس كالا فعال است. كالاهایی نظیر پنبه، انواع دانه های روغنی، شكر، فلزاتی مانند طلا، مس و همچنین فرآورده های نفتی در بورس های كالا معامله می شوند.

بورس كالای نیویورك، شیكاگو، لندن، چین، وین، ژاپن، پاكستان از جمله بورس های كالایی فعال هستند. در میان محصولات كشاورزی در بیشتر بورس های دنیا، پنبه بیش از سایر محصولات خرید و فروش می شود. بورس پنبه نیویورك، بورس پنبه لیورپول، بورس پنبه برزیل و ... از این جمله اند. بورس فرآورده های نفتی فعال در دنیا عبارتند از بورس نیویورك، لندن، سنگاپور و توكیو. گفتنی است که تمام بورس های نفتی در كشورهای مصرف كننده نفت خام، دایر هستند.

ابزارهای مالی مورد استفاده در بورس های كالا در دنیا

در بورس كالا، كالاهای مورد معامله به محل بازار آورده نمی شوند، بلكه وجود آنها با اسنادی كه كیفیت آنها را توضیح می دهند به اثبات می رسد. از آنجا كه قسمت عمده معاملات در بورس كالا به منظور خرید و فروش و تحویل آینده صورت می گیرد، لذا از ابزارهای خاصی نظیر قراردادهای آتی، اختیار معامله و سلف استفاده می شود. در ادامه هریک از این ابزار به اجمال معرفی می شود .

۱- قراردادهای آتی (Futures Contract)

معاملات در بورس كالا عمدتاً از نوع قراردادهای آتی هستند. قراردادهای آتی قراردادهایی هستند كه برای تحویل مقدار مشخصی از كالا یا اوراق بهادار با قیمت مشخص در آینده بین خریدار و فروشنده منعقد می شود. این قرارداد به نوعی نوسان های شدید قیمت كالا در آینده را كاهش می دهد. در این نوع قرارداد، پول كالای مورد معامله تا زمان تحویل پرداخت نمی شود ولی هر دو طرف معامله جهت حسن انجام معامله هنگام عقد قرارداد ودیعه ای به اتاق پایاپای می سپارند.

برخی از قراردادهای آتی قابل معامله و واگذاری به دیگران در بورس (بازار دست دوم) هستند. لذا این نوع قراردادها به عنوان ابزارهای سفته بازی نیز مورد استفاده قرار می گیرند.

۲- اختیار معامله (Option)

اختیار معامله قراردادی است كه دارنده آن حق دارد، یك دارایی (كالا و یا اوراق بهادار) را با یك قیمت معین، ظرف مدتی معین، معامله کند. دارنده برگ اختیار معامله از نوعی اختیار خرید یا فروش برخوردار است و مجبور به انجام معامله نیست، در حالی كه در قرارداد آتی، دو طرف معامله ملزم به انجام معامله در زمان سررسید هستند. اگر قرارداد اختیار معامله به گونه ای بسته شود كه دارنده برگه بتواند در هر زمان (پیش از سررسید نهایی) از حق خود استفاده كند، آن را «اوراق آمریكایی» و اگر در برگ قرارداد این جمله قید شده باشد كه دارنده تنها در زمان انقضا می تواند از آن حق استفاده كند، آن را «اوراق اروپایی»، می نامند. گواهی اختیار معامله نیز قابل معامله در بازار دست دوم (بورس) می باشد.

۳- سلف

معاملات سلف از دیگر ابزارهای مالی است كه در معاملات كالاها مورد استفاده قرار می گیرد. معاملات سلف به نوعی در شمار قراردادهای آتی قرار می گیرند. البته میان معاملات سلف و قراردادهای آتی تفاوت هایی وجود دارد. در غالب كشورها از آنجا كه معاملات سلف در خارج از بورس انجام می شود فاقد استانداردهای لحاظ شده در قراردادهای آتی هستند. لذا دو طرف معامله می توانند قرارداد را به نحو دلخواه و براساس نیاز خود به صورت توافقی تنظیم کنند.

در معاملات آتی، اتاق پایاپای (نهاد تسویه) وجود دارد كه مبلغی را به عنوان ودیعه از هر دو طرف در هنگام عقد قرارداد دریافت می كند در حالی كه در قرارداد سلف اتاق پایاپای موجود نیست و هر طرف مستقیماً نسبت به دیگری مسئول است. قراردادهای آتی در بورس كالا، تحت مقررات و نظارت كمیته معاملات است، اما بازارهای سلف تحت مقررات و ضوابط خاصی نیستند.

بورس كالا در ایران

برای تحقق بند ج ماده ۹۵ قانون برنامه سوم توسعه كشور مبنی بر تشكیل بورس كالا، در شهریور ماه ۱۳۸۲ بورس فلزات به عنوان اولین بورس كالایی كشور آغاز به كار كرد. مس، آلومینیوم، فولاد و سرب فلزاتی هستند كه در بورس فلزات خرید و فروش می شوند.

بورس كالاهای كشاورزی به عنوان دومین بورس كالایی كشور در شهریورماه سال ۱۳۸۳ راه اندازی شد و شروع به كار كرد. در این بورس محصولاتی نظیر برنج، جو، نخود، پسته، زعفران و ... مورد معامله قرار می گیرند. تشكیل بورس سیمان و بورس نفت از دیگر بورس هایی است كه در حال حاضر در دست مطالعه قرار دارند. هم اكنون معاملات بورس فلزات و بورس كالاهای كشاورزی در ایران تنها به دو روش نقدی و سلف انجام می شود. به دلیل وجود شبهات ربوی در خصوص ابزارهایی نظیر قراردادهای معاملات آتی واختیار معامله، در حال حاضر در ایران از این ابزار استفاده نمی شود.

نگاهی به عملكرد بورس فلزات و بورس كالای كشاورزی در ایران

چنانچه گفته شد، برای تحقق بند ج ماده ۹۵ قانون برنامه سوم توسعه كشور مبنی بر تشكیل بورس كالا توسط شورای بورس، در شهریور ماه ۱۳۸۲ بورس فلزات به عنوان اولین بورس كالایی كشور آغاز به كار كرد. هم اكنون در این بورس چهار فلز مس، آلومینیوم، فولاد و سرب به دو روش نقدی و سلف مورد معامله قرار می گیرند. با گذشت حدود ۱۸ ماه از تشكیل و راه اندازی بورس فلزات، بخشی از هدف های اولیة این بورس تحقق یافته است. كشف قیمت ها در بورس فلزات، تا حدود زیادی قیمت ها را به سمت واقعی تر و شفاف تر شدن حركت داده است، حذف تدریجی واسطه ها و تعامل مستقیم تولید كننده و مصرف كننده كه از اهداف اساسی تشكیل بورس فلزات به شمار می رود، تا حدود زیادی برآورده شده است. همچنین ایجاد بورس یادشده در شكستن انحصارات دولتی بر تولید و توزیع فلزات و ورود بخش خصوصی به این حوزه به نحو چشمگیری موثر بوده است. در شهریور ماه ۱۳۸۳ فعالیت بورس محصولات كشاورزی با شش محصول كشاورزی كه با توجه به معیارهایی همچون ارزش تولیدات، میزان فساد پذیری، تغییرات قیمت محصول و ... انتخاب شده بودند، آغاز شد. اگرچه مدت زمان كوتاهی از راه اندازی بورس محصولات كشاورزی می گذرد، اما در همین مدت كوتاه، موفقیت هایی را در زمینه شفاف سازی قیمت محصولات كشاورزی براساس تعامل و تقابل عرضه و تقاضا به سدت آورده است.

---