راه ناتمام

بررسی روند ورود فناوری اطلاعات و ارتباطات به ایران

ورود فناوری اطلاعات و ارتباطات به ایران از یک دهه پیش از آغاز انقلاب سال ۵۷ آغاز شد. زمانی که کامپیوترهای غول پیکر برای برنامه نویسی های ابتدایی با استفاده از دیسکت های صفحه ای و کاغذی بزرگ، مورد استفاده دانشگاه های تهران از جمله صنعتی آریا مهر، تهران و علم و صنعت قرار گرفت. این ها در واقع رایانه های امروزی نبودند، بلکه دستگاه های مکانیکی عظیم الجثه ای بودند که برای کارکردهای جزیی استفاده می شدند. در واقع سیستم های سخت افزاری آن موقع، IBM ۱۴۰۱ بودند. بعد از آن نخستین کامپیوترهای نسل سوم آمدند که ۳۶۰ IBM بودند با ۳۲k حافظه. دستگاه هایی که به نظر ما در آن زمان فوق العاده بودند، با امکانات بسیار زیاد و توانایی های شگفت آور. به هر ترتیب برنامه هایی به زبان COBOL نوشته می شد و با کارت پانچ آن ها را اجرا می کردند. این دانشگاه در زمره معدود مراکز علمی و تحقیقاتی کشور بودند که چنین ابزارهایی را برای انجام فعالیت های مختلف خود در اختیار گرفتند. اگر چه پروژه ARPA وزارت دفاع آمریکا برای شبکه بندی سیستم های اطلاعاتی و عملیاتی نظامی این کشور در دهه هفتاد میلادی در دستور کار قرار گرفت و در کم تر از دو دهه بعد، پهنه جهانی وب (WWW)WORLD WIDE WEB یا همان اینترنت را در اختیار میلیاردها کاربر دهکده جهانی قرار داد، اما وضع فناوری اطلاعات در ایران روند قابل توجهی پیش از انقلاب نداشت. فقدان بستر توسعه سیستم های مخابراتی که در وزارت پست و تلگراف سابق در دهه چهل و پنجاه نمایان بود، با بروز مشکلات اقتصادی و همچنین چالش جنگ تحمیلی، فرصت توسعه زیر بنایی این صنعت را از کشور در این دوره سلب کرد. در واقع از اوایل دهه شصت شمسی، فعالیت گسترده ای برای توسعه سخت افزاری و نرم افزاری صنعت مخابرات کشور در دستور کار مقامات کشوری و لشگری کشور قرار گرفت به گونه ای که بسیاری از پیشرفت های کنونی کشور در صنعت مخابرات و فناوری اطلاعات را باید مدبون بخش های تحقیقاتی و بودجه های عملیاتی مراکز نظامی و نیمه نظامی عمده کشور مانند صا ایران دانست. همکاری شرکت های بزرگی مانند زیمنس آلمان با ITMC شیراز و فعالیت در جهت تربیت نیروی انسانی متخصص در حوزه مخابرات و ورود تجهیزات به ایران قبل از انقلاب، عاملی قابل تامل برای توسعه زیر ساخت های مخابراتی کشور است. امری که تا همین اواخر نیز ادامه پیدا کرد و تا حدی جای خود را با شرکت های چینی و آسیایی به دلیل تحریم های بین المللی علیه ایران عوض کرد. اما به هر حال با وجود خودکفایی ایران در زمینه های مخابراتی، ردپاهای قابل توجه دستگاه ها و سیستم های مخابراتی مهم و تاثیرگذار کشور که برند های مشهور دنیا هستند را نباید نادیده گرفت. حضور بیش از بیست میلیون کاربر اینترنت، ضریب نفوذ بسیار عالی تلفن ثابت و همراه در کلیه نقاط کشور و توسعه قابل ملاحظه زیر ساخت فناوری اطلاعات و ارتباطات در ایران خود نشان گر روند پرشتاب ورود فناوری اطلاعات به ایرانی است که تنها سه دهه قبل، تلفن ثابت در آن به یک فخر فروشی میان شهروندانش به شمار می رفت.

● ۴ دهه کلیدی

به هر حال، روند ورود فناوری اطلاعات و ارتباطات به کشور را می توان در چهار دهه اخیر خلاصه کرد. چهل سالی که روند حضور این صنعت در کشور را بیش از قبل برجسته و نمایان کرد. دهه پنجاه، دهه شصت، دهه هفتاد و دهه هشتاد شمسی. اوج تحول صنعت آی تی در ایران که بسیاری از صنایع و ساختار ارتباطات سنتی را در جامعه ایران متحول کرد. به موازات توسعه آی تی در ایران، حوزه هایی مانند آموزش، اقتصاد و حتی سیاست نیز در کشور با تحول چشمگیری رو به رو شد. اگر در دهه شصت شمسی، اکثریت مردم از اطلاعات و اخبار مجلس و آخرین جلسات وزرا و فعالیت های سفارتخانه های ایران در خارج از کشور کم اطلاع یا تا حدی بی اطلاع بودند، امروزه از طریق پایگاه های اینترنتی دولتی کشور می توان تا حد زیادی به واقعیت نزدیک شد و در جریان برخی امور قرار گرفت. در دهه پنجاه شمسی، روند حضور صنعت آی تی که بیش تر به موضوع مخابرات و مسائل مربوط به ان مرتبط می شد، با تحول در سیستم مخابراتی کشور آغاز شد. انقلاب ایران و جنگ، دو عامل مهم در کاهش هجوم صنعت مخابرات در عرصه های مختلف کشور بود و این روند تا اواخر دهه شصت و پایان جنگ ادامه یافت.

در دهه شصت، کامپیوتر خانگی، فکس، تلفن ثابت فراگیر بین مردم تعریف نشده بود و چنین انتظاری در اختیار همگان نبود. حتی دولت برای ارائه خطوط تلفن ثابت به مراکز شهرهای بزرگ استان ها نیز با مشکلاتی رو به رو بود. امری که در دهه هفتاد تا حدود زیادی بر طرف شد. دهه هفتاد شمسی را باید نقطه عطفی در تحولات مخابرات کشور و حضور عرصه جدیدی به نام آی تی در ادبیات گفتاری و نوشتاری آکادمیک و همچنین تعریفی عرضه شده توسط دولت مردان دانست. انتخاب سید محمد خاتمی به ریاست جمهوری و حرکت وی به سمت و سوی تعامل با غرب و انجام فعالیت های گسترده ارتباطی با مراکز مخابراتی و آی تی غرب در انتقال فناوری و تربیت نیروی انسانی متخصص را باید گامی مهم در توسعه آی تی در کشور دانست.

پژوهشگاه دانش های بنیادی ایران که پیش تر با نام مرکز تحقیقات فیزیک نظری و ریاضیات ایران فعالیت می کرد، توانست نخستین ارتباط اینترنتی را با یکی از مراکز علمی غربی برقرار کند و به واسطه تماس ها و ارتباط های بین المللی خود، مجوز رسمی ثبت دامنه بر روی پسوند ملی ایران. ir را از NIC دریافت کرد. اولین ارگان دولتی که دامنه ای با پسوند ملی از این مجموعه دریافت کرد، شهرداری تهران بود که دامنه Tehran.ir را ثبت کرد. تعداد دامنه هایی که در پانزده سال اخیر در این مجموعه ثبت شده است به بیش از دویست هزار دامنه برآورد می شود که نشان از اوج توجه و علاقمندی ایرانیان به راه اندازی سایت و حضور برجسته در فضای وب با استفاده از پسوند کشوری خود است. این مرکز در ابتدا از طریق اتصال با شماره گیری (dial-up) و با استفاده از خط تلفن به دانشگاهی در اتریش متصل شد. پس از آن یک خط استیجاری (leased line) با دانشگاه وین برقرار شد. این اتصال از سال ۱۹۹۳ به شکل رسمی در آمد. شبکه بیت نت تنها از طریق سیستم عامل های آی بی ام و بر روی کامپیوترهای VAX قابل استفاده بود. پس از آگاهی از پروتکل اینترنتی TCP/IP، مرکز تحقیقات فیزیک نظری و ریاضیات ایران به سمت استفاده از اینترنت گام برداشت و از طریق همان دانشگاه وین به اینترنت نیز متصل شد. پس از برقراری اتصال با اینترنت از طریق مرکز تحقیقات فیزیک نظری و ریاضیات خدمات فقط به کاربران دانشگاهی داده می شد و ندا رایانه بود که برای نخستین بار امکان استفاده از پست الکترونیکی اینترنتی را برای عموم فراهم آورد.

● اینترنت در ایران

بعد از حرکت این پژوهشگاه در اتصال به اینترنت، بسترهای دسترسی مراکز دولتی به اینترنت فراهم شد و پس از ان وزارت پست و تلگراف و تلفن که بعدها به وزارت فناوری اطلاعات و ارتباطات تغییر نام یافت، زمینه اعطای مجوز راه اندازی ISP را از طریق سازمان تنظیم مقررات رادیویی به متقاضیان ارائه کرد و این راه حل، زمینه استفاده از اینترنت در خانه های ایرانیان را قبل از دهه هشتاد فراهم کرد. بر اساس برخی آمارهای موجود، ایران با حدود هفتاد میلیون نفر جمعیت تا سال ۱۳۸۵، بیست و سه میلیون کاربر اینترنت داشته است که بالغ بر ۳۴ درصد کل جمعیت بود. سهم ایران از تعداد کاربران اینترنت در خاورمیانه بیش از ۵۰ درصد است و میزان رشد اینترنت در آن ۹۱۰۰ درصد است که بالاترین سهم و میزان رشد را در خاورمیانه دارد زیرا تنها در فاصله هفت سال از دسامبر ۲۰۰۰ که میزان کاربران اینترنت ۲۵۰ هزار نفر بود تا ۲۰۰۸ رشدی چشمگیر داشته است. رتبه ایران به لحاظ سرعت اینترنت خانگی، در بین ۱۵۲ کشور در جایگاه ۱۴۴ قرار گرفته است. بر اساس آماری دیگر به نقل از گاردین، ایران زمانی با داشتن نزدیک به هفت میلیون و ۵۰۰ هزار مصرف کننده اینترنت بعد از اسرائیل بالاترین میزان استفاده از اینترنت را در خاورمیانه داشته است.

بعد از حضور اینترنت در کشور و استفاده عموم از ان، با وجود نرخ بالای ان، تعریف صنعت آی تی که مشتقی از صنایع مربوط به ارتباطات و اطلاعات می شد، در ایران فراگیر شد و نگاه مردم به صنعت ارتباطات، تنها به مخابرات و تلفن ثابت و همراه متمرکز نشد. راه اندازی رشته های متنوع نرم افزار، سخت افزار و حتی فناوری اطلاعات در دانشگاه های مختلف کشور تا راه اندازی نخستین دوره آموزش الکترونیکی کارشناسی ارشد در دانشگاه شیراز در اوایل دهه هشتاد شمسی را می توان موتور محرک توسعه زیربنایی آی تی در کشور دانست. شرکت ندا رایانه، شرکتی وابسته به شهرداری تهران، در اواسط دهه هفتاد شمسی، توانست نخستین BBS(BULETIN BOARD SYSTEM) را راه اندازی کند. بی بی اس شبکه ای بود که مخاطبان باید از طریق مودم خود و شماره آن، به این شبکه که به صورت متنی و سیاه و سفید بود متصل می شدند و از طریق نرم افزار خاصی، از سرویس های ان استفاده می کردند. چت روم، سرویس خبر رسانی، ارتباط با دوستان، انجمن های مختلف و دانلود فایل، از جمله قابلیت های این شبکه تهرانی بود.

این بی بی اس اولین فضای مجازی کامپیوتری در ایران بود که کاربران در آن به تبادل اطلاعات، در انجمن های گوناگون، و فایل می پرداختند. عضویت در این بی بی اس مستلزم حضور در محل شرکت و پر کردن فرم های مربوطه بود. روزنامه همشهری نیز به صورت متنی (بدون تصویر) بر روی این بی بی اس، نخستین نشر الکترونیکی در ایران بود. بعد از این بی بی اس، بیش از ده ها بی بی اس دولتی و خصوصی در کشور راه اندازی شد که شبکه بی بی اس پیام، معروف ترین ان ها در اواخر دهه هفتاد شمسی بود به گونه ای که بیش از یک هزار کاربر آنلاین در اختیار داشت. کاربران ایرانی برای نخستین بار محیط وب را با اینترانت روزنامه همشهری تجربه کردند. این اینترانت به اینترنت متصل نبود و کاربران که مودم به ندارایانه متصل می شدند و تنها امکان مشاهده این روزنامه را داشتند و کاربران خارج از کشور نیز امکان مشاهده روزنامه را از طریق اینترنت نداشتند. اکنون اکثر قریب به اتفاق نشریات ایران، نسخه اینترنتی در اختیار دارند و تقریباً اگر کسی بخواهد هیچ مبلغی بابت خرید روزنامه ها و نشریات مشهور ایرانی پرداخت نکند و همه ان ها را مطالعه کند، این امر امکان پذیر است. موضوع پهنای باند، یکی از مهم ترین مقولات در صنعت آی تی کشور است و توسعه این صنعت با این موضوع کاملاً در تناسب قرار گرفته است.

● پهنای باند تا فیلترینگ

پهنای باند ورودی به ایران توسط شرکت ارتباطات زیرساخت تهیه می شود که یکی از شرکت های تابعه وزارت ارتباطات ایران است. قیمت فروش پهنای باند به شرکت های ارائه کننده خدمات اینترنتی یکی از دلایل قیمت بالای دسترسی به اینترنت در ایران دانسته می شود. در اکتبر ۲۰۰۸ رئیس انجمن شرکت های اینترنتی ایران اعلام کرد که کل پهنای باند وارد شده به ایران برابر با مجموع پهنای باند دو دانشگاه در سوئد است و برخی کارشناسان مشکلات شبکه داخلی در ایران را در حدی می دانند که حداکثر سرعت مجاز برای دسترسی خانگی به اینترنت (که توسط سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی برابر با ۱۲۸ کیلوبیت در ثانیه معادل ۱۶ کیلوبایت در ثانیه تعیین شده است) را در درجه کمتری از اهمیت در مورد محدودیت سرعت دسترسی قرار می دهند. در تاریخ ۲۷ تیرماه ۸۹ کشور ایران از لحاظ آپلود در مکان ۱۷۰ و از لحاظ دانلود در مکان ۱۷۲ در جهان قرار داشت ...در شش ماهه نخست سال ۲۰۱۰ از میان ۱۵۲ کشور بررسی شده، ایران پس از کشورهایی چون ونزوئلا، نیجریه، بولیوی، عراق، پاراگوئه و جزایر ترک و کاراکاس با سرعتی برابر ۰.۶۱ مگابیت بر ثانیه در رتبه ۱۴۴ قرار گرفت. آمار منتشر شده در مرداد ۱۳۹۰ توسط شرکت آکامای نیز حاکی از آن بود که از نظر متوسط سرعت اتصال کاربران به اینترنت، ایران در بین کشورها جهان رتبه پنجم از آخر را داراست. در بهمن ۱۳۹۰ مخابرات ایران اعلام کرد که از ۲۸ میلیون کاربر اینترنت در کشور، تنها ۷۰۰۰۰۰ نفر از اینترنت پرسرعت استفاده می کنند و مابقی (۹۸) از اینترنت دایل آپ استفاده می کنند. هم چنین در بهمن ۱۳۸۹ نمایندگان مجلس شورای اسلامی اعلام کردند که محدودیت سرعت اینترنت برای کاربرد خانگی برداشته نخواهد شد. در کنار مشکلات دسترسی به اینترنت، موضوع فیلترینگ سایت های اینترنتی نیز از اوایل دهه هشتاد شمسی قوت گرفت و به گونه ای پیش رفت که بعد از چند سال، کلیه سایت های مخالف قوانین جمهوری اسلامی و مذهب در کشور فیلتر شد و بعد از انتخابات ریاست جمهوری سال ۸۸ نیز، سایت های مشهوری چون یوتیوب، توییتر و فیس بوک نیز در ایران غیر قابل دسترس اعلام شد.

دولت تصمیم گرفت موضوع فیلترینگ را به صورت حرفه ای مورد بررسی قرار دهد و در آخر، کمیته تعیین ضوابط فیلترینگ بین وزارت ارتباطات و قوه قضائیه ایجاد شد و نهادی به نام ساماندهی سایت های اینترنتی در وزارت ارشاد برای شناسایی سایت ها و رصد ان ها تشکیل شد. جالب ان است که مسئولیت های اصلی نهادهای جدیدالتاسیس کشور در زمینه فیلترینگ و پایگاه های اینترنتی، به جوانان تازه کار واگذار گردید. حضور اینترنت ADSL و اینترنت هوشمند و سیستم های مخابراتی مبتنی بر فناوری NGN در نسل جدید مخابرات کشور همه و همه در شتاب بخشی به توسعه آی تی در ایران موثر بوده است.

اگر چه برخورد سیاسی با اینترنت در سال های اخیر سبب شد تا مشترکان اینترنت، ماهانه صدها هزار دلار برای خرید نرم افزارهای ضد فیلتر و فیلتر شکن خرج کنند و موج گسترده ای از دستگیری فعالان سایت های مخالف دولت در کشور در دستور کار قرار بگیرد، اما به هر حال موفقیت های کشور در توسعه تجارت الکترونیک، بانکداری اینترنتی و آموزش مبتنی بر وب را نباید فراموش کرد. حضور موفق شرکت های ایرانی در ساخت تجهیزات مربوط به بانکداری اینترنتی از اواخر دهه هفتاد به این سو و ترغیب مردم به استفاده از تجارت الکترونیک و به خصوص بانکداری اینترنتی از اواسط دهه هشتاد شمسی به این سو را باید دستاورد مهم دولت در زمینه استقرار حداقلی آی تی در ایران دانست. شرکت هایی مانند ایران ارقام، داده پردازی ایران، پارس آنلاین و مجموعه های دولتی مانند صاایران و امثالهم را باید از بازیگران موثر در توسعه آی تی معاصر ایران قلمداد کرد که زمینه کارآفرینی دیجیتالی در کشور را فراهم کرده اند.

نویسنده: سمیه نیکانلو