درخواست روزه واقعی

در خطبه ای كه رسول گرامی اسلام صلی الله علیه وآله وسلم به مناسبت حلول ماه مبارك رمضان ایراد فرمودند آمده است «فاسئلوا اللَّه ربكم بنیات صادقهٔ وقلوب طاهرهٔ أن یوفقكم لصیامه وتلاوهٔ كتابه, فان الشقی من حرم غفران اللَّه فی هذا الشهر العظیم

بسم الله الرحمن الرحیم

الحمد لله رب العالمین وصلّی الله علی محمد وآله الطاهرین ولعنهٔ الله علی اعدائهم أجمعین(۱)

در خطبه ای كه رسول گرامی اسلام صلی الله علیه وآله وسلم به مناسبت حلول ماه مبارك رمضان ایراد فرمودند آمده است: «فاسئلوا اللَّه ربكم بنیات صادقهٔ وقلوب طاهرهٔ أن یوفقكم لصیامه وتلاوهٔ كتابه، فان الشقی من حرم غفران اللَّه فی هذا الشهر العظیم(۲)؛ با دل های پاك و نیت های درست از خدا بخواهید كه شما را در روزه داشتن این ماه و تلاوت كتابش موفق كند. همانا بدبخت كسی است كه در این ماه بزرگ از رحمت و مغفرت الهی محروم ماند».

جمله پایانی این بخش از فرمایش رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم این ملاك را به دست می دهد كه هر گاه ماه مبارك رمضان به پایان رسید، ولی غفران و رحمت خدا شامل حال كسی نشد، آن فرد «شقی» است. وجود «إنّ» در ابتدای جمله دلالت بر شدت و ثبات صفت شقاوت در چنین كسی دارد و حد اعلای بدبختی را می رساند.

● نیت راستین

نكته دیگر مربوط به «نیات صادقه» است. چنان كه می دانیم بر خلاف خبر كه قابل صدق و كذب است، در نیتْ امر دایر بر وجود و عدم است، یعنی انسان یا نیت دارد یا ندارد و اگر نیت داشت، نیت او راست است یا دروغ. گفتنی است كه از مسأله نیت راست در جاهای دیگری نیز یاد شده است. در حدیثی قدسی در وسائل الشیعه آمده است: «... من حج هذا البیت بنیهٔ صادقهٔ(۳)؛ هر كس با نیت راستین به حج این خانه (مكه) رود». منظور از نیت راست در دعا، حج بیت اللَّه الحرام و مانند آن چیست؟ با مرور مثال هایی عرفی، می كوشیم به پاسخ این پرسش نزدیك شویم. فرض كنیم كسی بگوید كه نیت ازدواج دارد و پس از گذشت چند سال ببینید هنوز ازدواج نكرده است و علاوه بر این، در این مدت به خواستگاری نرفته، هزینه ازدواج را تهیه نكرده و كوچك ترین قدمی نیز در این مسیر برنداشته است. عرف و عقل حكم می كنند كه این شخص به واقع و به نحو جدی قصد ازدواج نداشته و نیت او راست نبوده است، زیرا اگر حقیقتاً قصد ازدواج می داشت در پی تحصیل مقدمات این كار بر می آمد یا دست كم تلاش اندكی می كرد.

همچنین فرض كنیم كسی ادعا كند كه قصد خرید منزل دارد، ولی پس از مدتی طولانی مشاهده شود كه نه تنها منزلی خریداری نكرده كه حتی یك بار هم به بنگاه مراجعه نكرده و هیچ خانه ای را ندیده و به هیچ كس نسپرده است كه خانه مناسبی به او معرفی كند. عقل و عرف در این جا نیز حكم می كنند كه این شخص حقیقتاً قصد خرید خانه نداشته و نیت او صادق نبوده است. كسی كه قصد سفر حج دارد، اما كوچك ترین اقدامی در تهیه مقدمات آن نكند، در نیت خود صادق نیست.

نیت كاذب ممكن است شكل های دیگری نیز داشته باشد. فرض كنیم كسی به خانه خدا عزیمت كرد، اما هدف او اطاعت فرمان خدا نبوده و برای تجارت، گردش یا - نعوذ باللَّه - جاسوسی به حج رفته است. چنین كسی حتی اگر تمام واجبات حج را به جای آورد و از تمام محرمات خودداری كند، «نیت راست» ندارد.

این مسأله در همه عبادات صادق است. در روایات آمده است: «لیس الصوم من الطعام والشراب(۴)؛ روزه داشتن به خودداری از خوردن و آشامیدن نیست» بلكه: «إذا صُمتَ فلیصم سمعك وبصرك وشعرك وجلدك(۵)؛ چون روزه گرفتی، گوش، چشم و تمام وجودت روزه دار باشد». بنابراین صرف امساك از مفطرات ده گانه فقط در حد اسقاط تكلیف است و حكایت از فقدان نیت صادقه در شخصِ به جا آورنده دارد. روزه ای كه با امساك همه اعضا و جوارح از گناه همراه باشد روزه واقعی محسوب می شود و نشان دهنده نیت درست صاحب آن است. اگر روزه صرفاً تكلیف را ساقط كند و بس، تمام كسانی كه امساك كرده اند چنین روزه ای را به جا آورده اند. لذا تنها روزه واقعی است كه برای به جا آوردن آن باید با نیت راستین از خدای متعال مدد خواست. از این روست كه در فرمایش رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم آمده است: «با دل های پاك و نیت های درست از خدا بخواهید كه شما را در روزه داشتن این ماه و تلاوت كتابش در آن موفق بدارد».

● ورود به ضیافت خدا

در صحیفه سجادیه(۶) و نیایش آن حضرت هنگام درآمدن ماه مبارك رمضان با آموزه هایی روبه رو می شویم كه حدیث نبوی پیش گفته را تأیید می كند. حضرت سجاد علیه السلام به خدای متعال عرض می كند: «وأعنا علی صیامه(۷)؛ خدایا ما را بر روزه گرفتن در ماه مبارك رمضان یاری فرما». البته منظور حضرت نه این است كه خدای متعال ما را در خودداری از خوردن و آشامیدن یاری فرماید، بلكه عرضه می دارد: «بكف الجوارح عن معاصیك(۸)؛ ما را یاری كن تا بتوانیم اعضای بدن خود را از آلوده شدن به گناه و آنچه پسند تو نیست باز داریم».

«واستعمالها فیه بما یرضیك(۹)؛ خدایا چنان كن كه توفیق یابیم در ماه رمضان آنچه از جوارح و اعضای ما سر می زند موجب رضای تو باشد».

آن گاه حضرت به امور جزئی تر می پردازند و مفهوم پیش گفته را بسط می دهند و به درگاه خدا عرضه می دارد: «حتی لا نصغی بأسماعنا إلی لغو(۱۰)؛ به سخنانی گوش فرا ندهیم كه سودی در بر ندارد و اوقات ما را به باطل می گذراند».

«ولا نسرع بأبصارنا إلی لهو(۱۱)؛ و به تماشای بیهودگی شتاب نكنیم».

لهو چیزی است كه انسان را از امور جدی و سودمند باز می دارد و مشغول و سرگرم می كند، ولی سودی برای او در بر ندارد.

سپس ادامه می دهد «ولا نبسط بأیدینا إلی محظور(۱۲)؛ و دستان مان را به حرام [مانند سرقت و به ناحق زدنِ افراد] دراز نكنیم». شایان ذكر است كه گاهی شخصی فرزندش را به قصد تأدیب، تنبیه می كند و از حد در نمی گذرد و بین خود و خدا هدف او تنبیه است. این كار مراتبی دارد كه برخی از آن واجب و برخی مستحب است، اما گاهی از سر ناراحتی و عصبانیت و به قصد فرو نشاندن خشم خود او را كتك می زند یا از حد متعارف تجاوز می كند. این رفتار مسلماً جایز نیست و در ناروا بودن آن همین بس كه پس از آن، فرد پشیمان می شود. فرزند انسان، مملوك انسان نیست و حتی عبد و كنیز نیز در تصرف مطلق ارباب خود نیستند و خدای متعال برای همگان حدودی مقرر داشته است. قواعد «لاضرر» و «لا حرج» ویژه افراد آزاد نیست، بلكه بردگان را نیز در بر می گیرد. پس باید در ماه مبارك رمضان به هوش باشیم كه مبادا دست مان به معصیت آلوده شود.

حضرت در ادامه عرضه می دارند: «ولا نخطوا بأقدامنا إلی محجور(۱۳)؛ با پای خود به جاهایی كه نباید و نشاید، نرویم و به سوی مجالس حرام و لهو و لعب حركت نكنیم». «وحتی لا تعی بطوننا إلاّ ما أحللت(۱۴)؛ خدایا، در شكم های ما جز آنچه حلال فرمودی جا نگیرد». «ولا تنطق السنتنا الا ما قلت(۱۵)؛ و زبان ما جز به گفتار تو به سخن باز نشود». «ولا نتكلف لا ما یدنی من ثوابك(۱۶)؛ جز در كارهایی كه ما ره به پاداش تو نزدیك می كند، خود را به زحمت نیفكنیم. «ولا نتعاطی الاّ الّذی یقی من عقابك(۱۷)؛ تنها كارهایی كه انجام می دهیم كه ما را از كیفر تو دور كند». اگر عقاب اطلاق داشته باشد كیفر دنیوی و اخروی را در بر می گیرد و این امور مستلزم مطالعه، شناخت، توجه و تصمیم جدی است.

حضرت در پایان این فقره عرضه می دارند: «ثم خلّص ذلك كله من ریاء المرائین وسمعهٔ المستمعین(۱۸)؛ بار خدایا، هر آنچه را گفتم از ریای ریاكاران و شهرت جویی شهرت طلبان خالص و پاك ساز و اكنون كه دست و پا و زبان و چشم و گوش مرا از معصیت نگاه داشتی، دل ما را نیز از توجه به غیر خودت نگاه دار و نهایتِ خواست ما را كسب خشنودی خود كن.

«ریا» و «سُمعه» از نظر گاه معنایی به یك ریشه باز می گردند ولی در متون حدیثی و اخلاقی از هم متمایز شده اند. هر گاه انسان كار نیكی انجام دهد و هدفش این باشد كه دیگران ببینند و به پارسایی و درست كاری او حكم كنند، مرتكب «ریا» شده است. ریا در لغت به معنای ارائه و نمودن (نشان دادن) است. اما «سمعه» آن است كه شخص كار نیكی را در حضور كسی انجام دهد تا او این جا و آن جا نقل كند كه فلانی عبادتش چنین است و سجده هایش چنان تا بدین ترتیب مردم او را انسان پرهیزگار و متدینی بشناسند. حضرت سجاد علیه السلام در مناجات با خدا عرضه می دارد: «خدایا، اكنون كه دست مان به حرام دراز نشد (و گناه بالفعل از ما سر نزد) چنان كن كه این پرهیز و خود نگاه داری نیز برای تقرب به تو و كسب خشنودی ات باشد و نیت های ما را نیز مانند اعمال ما ناب و پیراسته گردان».

● نیت درست و روزه واقعی

مطلبی كه در باب نیتِ درست و اعمال واقعی گفتیم شواهد بسیاری از روایات اهل بیت علیهم السلام دارد. در روایت آمده است: روزی پیامبر خدا صلی الله علیه وآله وسلم به مسلمانان فرمان دادند روزه بگیرند و فرمودند: هیچ كس بدون اجازه من روزه اش را نگشاید. به هنگام غروب آفتاب مسلمانان یك یك می آمدند و از رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم رخصت می طلبیدند تا افطار كنند و حضرت به آنان رخصت افطار می داد. مردی خدمت ایشان آمد و عرضه داشت: دو دختر دارم كه امروز را روزه بودند و خجالت می كشند به خدمت شما آیند. آیا اجازه می دهید روزه خود را بگشایند.

پی‌نوشتها:

۱) آنچه در پیش رو دارید متن سخنرانی آیهٔ الله العظمی سید صادق شیرازی است كه در جمع عده ای از طلاب ایراد شده است.

۲) وسایل الشیعه، ج ۱۰، ص ۳۱۳، حدیث ۱۳۴۹۴.

۳) همان، ج ۱۱، ص ۱۴۴، حدیث ۱۴۴۸۰.

۴) اشعری، النوادر، ص ۲۴.

۵) من لا یحضره الفقیه، ج ۲، ص ۱۰۸، حدیث ۱۸۵۵.

۶) صحیفه سجادیه هر چند از نظر حجم چه بسا كم تر از ربع قرآن باشد، اما حاوی مطالب بلند و گنج هایی پربهاست. خواندن و تأمل كردن و حفظ دعاهای این كتاب كم برگ ولی پر بار برای مؤمنان و به ویژه جوانان بسیار سودمند است.

۷) صحیفه سجادیه، دعای ۴۴ (نیایش حضرت به گاهِ درآمدن ماه مبارك رمضان).

۸) همان.

۹) همان.

۱۰) همان.

۱۱) همان.

۱۲) همان.

۱۳) همان.

۱۴) همان.

۱۵) همان.

۱۶) همان.

۱۷) همان.

۱۸) همان.

۱۹) اگر انسان انگشت خود را به حلقش برساند حالت تهوع به او دست می دهد. چنانچه در معده اش چیزی باشد، فوراً خارج می شود و اگر معده خالی باشد فقط آن حالت به شخص دست می دهد.

۲۰) جامع السعادات، ج ۲، ص ۳۱۳.

۲۱) حجرات (۴۹)، آیه ۱۲.

۲۲) كافی، ج ۴، ص ۸۷، حدیث ۳.

۲۳) لفظ «جاریهٔ» در زبان عربی هم به معنای دختر است و هم به معنای كنیز.

۲۴) ضمیر «هی» به «امرأهٔ» باز می گردد، نه «جاریهٔ»؛ یعنی آن زنِ دشنام گو روزه دار بود.

۲۵) آل عمران (۳)، آیه ۱۱۳.

۲۶) والقمر اذا تلاها: ای تبعها فی الضیاء ... وسمی القاری ء تالیا لأنّه یتبع ما یقرأ» (مجمع البحرین، ذیل ماده «تلو»).

---