نگاهی بر عوامل موثر در تکامل کودکان

در حدود ۲۰ تا ۴۰ درصد کودکان این امکان و فرصت را پیدا نمی کنند که از تکاملی مطلوب برخوردار شوند

● برنامه‌ای برای سال‌های تکامل

در حدود ۲۰ تا ۴۰ درصد کودکان این امکان و فرصت را پیدا نمی‌کنند که از تکاملی مطلوب برخوردار شوند. از طرفی آگاهی‌ها در زمینه تکامل شناختی و اجتماعی کودکان بسیار کمتر از چگونگی تامین و تضمین وضع سلامت و تغذیه آنان است و این امر خود به مغفول‌ماندن مساله رشد و تکامل کودکان خردسال انجامیده است. تکامل کودک خردسال، نکته اساسی تعیین‌کننده سلامت، رفاه اجتماعی- ‌اقتصادی و آینده خوب او در سرتاسر زندگی است. سرعت تکثیر سلول‌های مغزی در دوران داخل رحمی فوق‌العاده زیاد است، به طوری که در زمان تولد، نوزاد دارای حدود یک میلیارد سلول مغزی است. بیشتر سلول‌های مزبور در این مرحله به هم اتصال ندارند و بدون برقراری اتصال (سیناپس) و ایجاد شبکه‌‌ای پیچیده و به هم‌پیوسته، در عمل قادر به انجام فعالیت‌های مورد انتظار نیستند. این اتصالات تعیین‌کننده توانایی‌‌های هرکس برای فعالیت‌های آینده او است و اینکه هر فردی چه فعالیت‌هایی را می‌تواند انجام دهد و یا راغب است که به انجام برساند، در حقیقت تعیین‌کننده شخصیت هرکس می‌باشد.

● اهمیت دوران خردسالی

پیشرفت بسیار سریع اتصالات سلول‌های مغز در سال‌های اول زندگی یعنی دوره خردسالی کودکان اتفاق می‌افتد. دوره‌ای که کودک در تمام ساعات و دقایق و حتی لحظات بیداری، در حال بررسی و کشف چیزهای تازه برای نخستین بار است. بنابراین هرچه بیشتر در معرض عوامل محیطی قرار گیرد، برداشت‌ها، کشفیات و تجربیات بیشتری پیدا می‌کند. آن دسته از سیناپس‌های سلول‌های مغز که به واسطه تجربیات فراوان و مکرر دوران خردسالی فعال هستند، به طور معمول دایمی می‌شوند، در حالی که آن دسته از سیناپس‌ها که هرگز مورد استفاده قرار نگرفته یا به ندرت از آنها استفاده می‌شوند، از بین می‌روند. این نکته برای برخورداری افراد از پتانسیل عظیم مغز خویش و آینده، از اهمیت بسیاری برخوردار است. سریع‌ترین دوران رشد و تکامل به خصوص در سیستم عصبی مرکزی در سال‌های اولیه کودکی اتفاق می‌افتد. شواهد نشان می‌دهند تکاملی که در این زمان اتفاق می‌افتد، به منزله زیربنایی است برای کسب موفقیت‌ها در بسیاری از زمینه‌های زندگی مانند ابعاد اقتصادی‌اجتماعی و فیزیکی سلامت. علم نشان می‌دهد که تکامل‌ دوران خردسالی کودکان برای موفقیت‌ها و نشاط بقیه عمر، امری اساسی و زیربنایی است. در این دوران بیشترین میزان حساسیت و تاثیرپذیری نسبت به عوامل مثبت و منفی محیط وجود دارد.

● هدف برنامه رشد و تکامل

درخشش، تعالی و توسعه جوامع، ملت‌ها و کشورها در آینده، ارتباط مستقیمی با شیوه و میزان رشد و تکامل کودکان خردسال امروز آن جوامع دارد. دوران خردسالی کودک، مهم‌ترین مرحله تکامل در تمام عمر انسان محسوب می‌شود. تکامل کودک فرآیندی است که در آن کودک رشد کرده و مهارت فکرکردن، صحبت‌کردن و درک اجتماعی و عاطفی پیدا می‌کند. هدف از اجرای برنامه رشد، مراقبت و تکامل کودکان خردسال آن است که کودکان بتوانند از نظر جسمی، سالم و از نظر مغزی، هوشیار بوده و آگاهی لازم را برای آموختن و فراگیری داشته باشند. در حقیقت پایه‌های کسب موفقیت‌ها و طراوت و شادابی کودکان بر تکامل در زمینه‌های زبان و ادراک (شناخت)، مهارت‌های اجتماعی‌عاطفی و سلامت جسمی آنان استوار است. رشد و بلوغ در این زمینه‌ها حاصل تکامل نوروفیزیولوژیکی و آناتومیکی است که در کودکان در حال رشد اتفاق می‌افتد.

● عوامل موثر بر تکامل

تکامل، ازعمل متقابل ویژگی‌های فردی (عوامل ژنتیک و بیوفیزیکال) و تجارب حاصل از قرارگرفتن در معرض عوامل محیطی ایجاد می‌شود. عوامل محیطی شامل ابعاد اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی و زیست‌محیطی است. بیشترین تجارب و تاثیرپذیری کودک، از محیط خانواده است. خانواده منبع اولیه دریافت محرک‌های محیطی کودک است و در حقیقت اعضای خانواده اغلب بیشترین تحریک‌های محیطی را بر کودک وارد می‌کنند. ضمن آنکه خانواده‌ها به طور عمده تماس کودکان با محیط اطراف را نیز کنترل می‌کنند. تحقیقات علمی نشان داده است که تقریبا و شاید تحقیقا، هیچ جنبه‌ای از تکامل کودکان را نمی‌توان منحصرا با عوامل از پیش تعیین‌‌ شده یعنی ژنتیک مربوط دانست. در تکامل کودک، شرایط محیطی گسترده‌ای ایفای نقش می‌کند. بعضی از این عوامل در حقیقت به خود کودک برمی‌گردد و به راحتی قابل تشخیص است. از آن جمله می‌توان به شرایط محیط فیزیکی کودک و نیز مدت زمانی که والدین به فرزند خود اختصاص می‌دهند و نیز نوع و گستردگی مراقبتی که نسبت به وی اعمال می‌کنند، اشاره کرد. در مقابل، عوامل دیگری هم وجود دارند که هرچند دورتر هستند، ولی از طرق گوناگون به شرایطی که رشد و تکامل کودک را ارتقا می‌بخشد، کمک می‌کنند مانند قوانین، سیاست‌ها، محیط زندگی و حمایت‌هایی که زمینه آن از طریق جامعه برای او فراهم می‌شود. تکامل کودک خردسال، عامل اساسی تعیین‌کننده سلامت، رفاه اجتماعی- ‌اقتصادی و آینده خوب او در سرتاسر زندگی است. کودک، خود یک بازیگر اجتماعی است که هم محیط خود را می‌سازد و هم به وسیله محیط مزبور ساخته می‌شود. این مطلب شامل زندگی داخل رحمی هم می‌شود. البته بعضی از اثرگذاری‌های جنین و کودکان بر محیط خود ممکن است به طور غیرمستقیم باشد.

● رشد و تکامل کودکان خردسال

رشد و تکامل کودکان خردسال شامل یکپارچه‌سازی بهداشت، تغذیه، پرورش فکری، تامین فرصت برای اکتشاف و یادگیری فعال و نیز تامین پرورش و مراقبت‌های اجتماعی و عاطفی است که کودک برای محقق ساختن توانمندی‌های بالقوه انسانی خویش و ایفای نقش فعال در درون خانواده و متعاقبا در جامعه به آنها نیازمند است. افرادی که دارای رشد و تکامل مطلوب‌تر جسمانی، اجتماعی و عاطفی هستند، در مقایسه با کسانی که از این خصوصیت بی‌بهره مانده‌اند، موفقیت‌های بیشتری را برای اشتغال و ایفای سهم اقتصادی برای خود، جامعه و کشور کسب می‌کنند. مداخلاتی که حامی ظرفیت‌سازی جسمی و ذهنی کودکان خردسال است، سبب افزایش میزان ثبت‌نام آنان در مدارس و پیشرفت و عملکرد درسی بهتر آنان در دوران تحصیل می‌شود. سرمایه‌گذاری در دوران خردسالی کودکان، به کاهش هزینه و ارتقای بهره‌وری آموزش ابتدایی منجر می‌شود.

● مداخلات کلیدی موثر بر تکامل

برای اینکه تکامل کودک، او را به حد مطلوب توانایی‌هایش برساند، نیازمند شروع و ادامه تغذیه انحصاری با شیر مادر تا پایان شش ماهگی و سپس اضافه‌کردن میزان مناسب از غذاهای کمکی مطلوب و ریزمغذی‌ها مانند آهن و ید به رژیم غذایی است تا رشد مطلوب او که از دوران داخل رحمی شروع شده، با ادامه تغذیه از شیر مادر در دو سال اول عمر تامین شود. کودک نیازمند آن است که حداقل با فردی که از او مراقبت می‌کند، روابط مثبت و توام با عشق برقرار کند و محیطی که در آن زندگی می‌کند، محیطی محرک و با احساس مسوولیت باشد تا فرصت‌هایی برای امنیت عاطفی، فراگیر و زودهنگام وی فراهم شود.

● آموزش خانواده‌ها

از طریق مداخلاتی می‌توان به خانواده‌ها و جوامع کمک کرد تا این امکانات را فراهم کنند. این مداخلات شامل آموزش والدین و حمایت از آنان برای بهبود و اصلاح محیط منزل است که می‌تواند از طریق ارایه امکانات صورت پذیرد. هم‌چنین از طریق ایجاد مراکز مراقبت از کودکان خردسال که بتواند آموزش‌های جامع و حمایت‌های تغذیه‌ای و بهداشتی به خانواده‌ها ارایه کند. حمایت و آموزش والدین درباره نقش آنان به به عنوان پدر و مادر می‌تواند به طرف مختلف صورت پذیرد. برای مثال، آموزش می‌تواند به صورت گروهی صورت پذیرد و یا سازمان‌ها و نهادها ضمن ارایه برنامه‌های تغذیه‌ای و بهداشتی، به والدین آموزش‌دهند و یا این امر از طریق پروژه‌های توسعه جامعه و یا به وسیله رسانه‌ها تحقق یابد. در اینجا چالش عمده، دسترسی یافتن به کودکان خردسال است که بیشترین امکان ایجاد تغییرات در آنان وجود دارد. مشکل عمده دیگر آن است که دسترسی به سیستم‌های ارایه این قبیل خدمات به کودکان و خانواده‌های آنان فوق‌العاده کم است.