نگاهی به عاشورا پژوهی در غرب

به حادثهٔ غم انگیز کربلا و شهادت مظلومانهٔ حسین بن علی ع ۴ ۶۱ ق بسیاری از متفکران و پژوهشگران غرب توجه کرده اند

● مقدمه

به حادثهٔ غم انگیز کربلا و شهادت مظلومانهٔ حسین بن علی(ع) (۴-۶۱ ق) بسیاری از متفکران و پژوهشگران غرب توجه کرده‏اند. صرف نظر از انگیخته‏های روانی و فکری وقتی به کارنامهٔ عاشورا نگاری آنان می‏نگریم, می‏بینیم که کانون پژوهشی آنها معطوف به چند نکته و به عبارت دیگر رویکرد آنان متوجه چند مقوله بوده است: مظلومیت شخصیت و خانوادهٔ امام حسین(ع)؛ وقوع چنین حادثهٔ زشت و قبیحی در نظام سیاسی با نام اسلام؛ عملکرد حکومت دارای عنوان اسلام در مورد مخالفان سیاسی و فرهنگی؛ خط مشی و تاکتیک‏های امام به عنوان رهبر مخالفان نظام حاکم؛ جریان‏های معارضه‏جو در دولت اسلامی.

تحلیل‏های پژوهشگران غرب عمدتاً در چارچوب پنج محور مزبور شکل گرفته است.

در سه دههٔ اخیر و با رونق و گسترش حرکت‏های انقلابی در جهان اسلام و بازسازی اندیشه‏های قیام طلبانه بر اساس رخداد طف, پژوهشگران غرب رویکردهای جدیدی به آموزه‏های کربلا ارائه کردند. البته پژوهشگران مسلمان و کلاً ادبیات عاشورا نگاری مسلمانان در دهه‏های اخیر هم، دچار تحول و قرائت‏های جدیدی از این واقعه شده است. اما غربی‏ها, آبشخور این ادبیات و روش جدید تحقیقاتی را بنیادگرایی اسلامی دانستند و جامعه‏شناسی عمومی و علمی شیعه را زمینهٔ مساعدی برای بسط این اندیشه‏ها یافتند.

در این مقاله فقط به معرفی منابعی که در غرب و از سوی پژوهشگران غربی منتشر شده می‏پردازیم. از این‏رو آثاری که پژوهشگران غیر مسلمان شرقی یا خاورشناسان شرق ارائه کرده‏اند از قلمرو خارج است. دوم آن‏که فقط منابع مهم اساسی، نه ژورنالیستی و سست، در قلمرو بحث است و منظور نگاشته‏هایی است که در قالب مرجع نگاری ارائه شده یا نوشته‏هایی که مبنا و پایهٔ بسیاری از پژوهش‏های بعدی قرار گرفته است. این نوشته‏ها به ترتیب تاریخ انتشار معرفی می‏شوند. روش این‏گونه است که ابتدا به معرفی مختصر نویسنده و آثار مهم مربوط وی می‏پردازیم، آن‏گاه کارنامهٔ عاشورا نگاری او ارائه می‏شود. البته نباید توقع داشت که زندگی‏نامهٔ هرکس به تمامی و جامعیت عرضه شود. هم‏چنین به نقد آثار عاشورا نگاری غربی‏ها نپرداخته‏ایم و فقط به شیوهٔ توصیفی عمل شده است.

● ترجمه‏ها و تصحیح‏ها

آگاهی خاورشناسان به میراث علمی مسلمانان در زمینهٔ عاشورا نگاری، ابتدا از طریق ترجمهٔ آثار یا در جریان تصحیح این آثار انجام یافت. طبق گزارش سِزگین، هاینریش فردیناند وستنفلد کتاب مقتل الحسین (ع)، ابی مخنف را به آلمانی ترجمه کرد.

نوشتهٔ والییری در بخش مآخذ مقالهٔ دائرهٔ المعارف اسلام، به گونه‏ای است که اشاره به ترجمهٔ آلمانی کتابی از ابن طاووس دارد. متن نوشتهٔ والییری این‏چنین است:

ابن طاووس, علی بن موسی نویسندهٔ متنی که ترجمهٔ آن در کتاب زیر آمده است:

Der Tod Des Husein Ben Ali Und Die Rache, Ein Arabischen His Torischer Roman, Aus Dem.

وستنفلد این ترجمه را در گتنگن، به سال ۱۸۸۳ میلادی در جلد سی‏ام Abh. G. Gott منتشر کرده است.

جمع بین گزارش سزگین و والییری این‏ است که، وستنفلد دو کتاب یا بخش‏هایی از دو کتاب ابی مخنف و ابن طاووس را ترجمه کرده است. البته با توجه به حجم زیاد این دو اثر، این گزارش‏ها را باید با تردید نگریست. اصل ترجمه را برای داوری نهایی به دست نیاوردیم.

غیر از دو اثر مزبور، که خبر ترجمهٔ آلمانی آنها در دسترس است, کارنامهٔ تصحیح و ترجمهٔ خاورشناسان در زمینهٔ منابع عمومی تاریخ اسلام گسترده‏تر است. بسیاری از منابع تاریخ که مشتمل بر حوادث کربلا و عاشورا هم بود، به دست آنان ترجمه یا سامان یافت و بدین وسیله، غرب با میراث عظیمی از عاشورا نگاری مسلمانان آشنایی یافت. در این‏جا فقط نمونه‏هایی را معرفی می‏کنیم:

ترجمهٔ انگلیسی کتاب الإرشاد شیخ مفید، دستمایه‏ای برای مطالعات و پژوهش‏های خاورشناسان دربارهٔ کربلا و امام حسین (ع) بوده است. برای نمونه مقالهٔ Husayn Ibn Ali در دائرهٔ المعارف جهان نوین اسلام، بسیار وامدار این اثر است.

هاوارد، تاریخ طبری (بخش خلافت یزید بن معاویه) را به انگلیسی ترجمه کرد و وقتی در اختیار پژوهشگران قرار گرفت، در عاشورا پژوهی آنها هم مؤثر افتاد.

متن تاریخ طبری برای اولین بار به کوشش دخویه[۱۲] و با همکاری بارت, نولدکه, لوت, ملرو گویدی بین سال‏های ۱۸۷۹- ۱۸۹۸ در لیدن منتشر شد. هم‏چنین دخویه گزیده‏ای از مطالب تاریخ طبری، که مربوط به سال‏های ۶۵ - ۹۹ قمری و شامل حوادث کربلا هم بود منتشرکرد.

أنساب الأشرف بلاذری ( - ۲۷۹ق), از متون کهن و اصیل تاریخ اسلام است که خاورشناسان متعدد در تصحیح و چاپ آن کوشیدند. یک جلد که موضوع آن علی بن ابی‏طالب و فرزندان است به کوشش مادلونگ چاپ شد.

متن دیگری که مورد اهتمام مستشرقان قرارگرفت، تجارب الأمم و تعاقب الهمم ابن مسکویه ( - ۴۲۱ ق) است. هنری فردریک آمِدروز[۱۵](۱۸۵۴ - ۱۹۱۷م) مستشرق انگلیسی آن را تصحیح و چاپ کرد و مارگولیوث (۱۸۵۸ - ۱۹۴۰م) در برخی قسمت‏ها با آمدروز همکاری داشت و خلاصه‏ای از این کتاب را هم بعداً به انگلیسی ترجمه کرد.

برخی کتاب‏های کهن دیگر که مورد اهتمام خاورشناسان قرار گرفت و یا ترجمه گردید عبارتند از: الفتوح از ابن اعثم کوفی, الکامل فی التاریخ از ابن اثیر, المختصر فی أخبار البشر از ابی الفداء و مروج الذهب و معادن الجوهر از مسعودی.

محققان غرب، تقریباً اکثر منابع کهن تاریخی مسلمانان را منتشر کرده‏اند که آوردن اطلاعات همهٔ آنها بسیار طولانی است.

● نوشته‏های تحلیلی

عاشورا پژوهی غربی‏ها در قالب نوشته‏های کلاسیک وعلمی و تحلیلی، به نیمهٔ دوم سدهٔ نوزدهم میلادی مربوط است. اما این نوشته‏ها در لابه‏‏لای کتاب‏ها آمده و مستقل نبوده است. ویژگی دیگر این پژوهش‏ها این‏ است که با روش تاریخی و اتکا بر منابع تاریخی تدوین شده است.

از نیمهٔ دوم سدهٔ بیستم به تدریج شاهد تحولی در عاشورا پژوهی غربی‏ها هستیم. اولاً کتاب‏ها و مقالات مستقل در این زمینه ارائه شد. دوم آن‏که تنوع موضوعی و روشی پیدا شد و پژوهشگران فقط به روش تاریخی و توصیفی اکتفا نکردند بلکه با شیوه‏های تعلیل حوادث از منظر‏های جامعه شناسی و علوم سیاست, مانند بررسی‏هایی در زمینهٔ آداب و رسوم اجتماعی همچون ـ تعزیه ـ به تحلیل جامعه شناختی و روانی این آداب و رسوم و حتی تعارض‏های مذاهب اسلامی در این زمینه پرداختند.

دراین بخش مقاله ابتدا به پژوهش‏های قدیمی‏تر و پس از آن به دستاورد‏های پژوهشی مستقل و جدیدتر غرب می‏پردازیم.

▪ هاینریش فردیناند وستنفلد (۱۸۰۸ - ۱۸۹۹م)

خاورشناس آلمانی و متخصص در تاریخ اسلام و ادبیات عربی است. مدارج علمی را در دانشگاه‏های هانور و برلین به پایان برد. اولین پژوهشگری است که مقتل نگاری را با انتشار مقاله‏ای دربارهٔ مقتل الحسین(ع) ابی مخنف به غرب شناساند. کار دیگر او ترجمهٔ همین اثر به آلمانی بود که قبلاً معرفی شد.

اگست مولر (۱۸۴۸ - ۱۸۹۲م)

فرزند شاعر بزرگ آلمانی ویلهم مولر است. فارغ ‏التحصیل زبان‏های شرقی از دانشگاه لیپزیک و دانشگاه وین است. کتاب‏‏ها و مقالات فراوانی در زمینه‏های گوناگون تاریخ اسلام نوشت. کتاب اسلام در شرق و غرب که در واقع اتمام کار ناتمام نولدکه بود, یکی از آثار مهم اوست. بخشی از این اثر دربارهٔ حسین بن علی(ع) است. از نظر قدمت از اولین پژوهش‏هایی است که ماجرای طف را مطرح کرد.

یولیوس ولهاوزن[۲۴] (۱۸۴۴ - ۱۹۱۸م)

از خاورشناسان سرشناس آلمانی است که از دانشگاه گتنگن آلمان در رشتهٔ زبان‏های شرقی فارغ التحصیل شد. علاقهٔ زیادی به تاریخ اسلام داشت به همین دلیل مثلاً بخشی از کتاب مغازی واقدی را با عنوان محمد (ص) در مدینه، به آلمانی ترجمه کرد که در برلین, ۱۸۸۲ منتشر گردید. کتاب دیگری با نام مقدمه‏ای بر تاریخ اسلام نگاشت. از ۱۸۸۷ به تصحیح تاریخ طبری پرداخت. اما در دو اثر از حسین بن علی(ع) و حادثه کربلا به تفصیل سخن گفت: یکی کتاب معارضه جویی احزاب سیاسی و دینی در اسلام، که در سال ۱۹۰۱ منتشر گردید. دوم، کتاب دولت عربی از ظهور اسلام تا پایان دولت اموی و سقوط آن که در برلین در سال ۱۹۰۲ منتشر شد. ولهاوزن از نگاه تاریخی, جامعه‏شناسی و کلامی به نقش حسین بن علی(ع) در دورهٔ خلافت اموی پرداخته است. گراهام ویر این اثر را به انگلیسی ترجمه کرد و در کلکته با عنوان سلطنت عرب و سقوط آن منتشر گردید. هم‏چنین دوبار به عربی ترجمه شد. ترجمهٔ نخست را یوسف العش از انگلیسی انجام داد و در دمشق, ۱۹۵۶ منتشر ساخت. ترجمهٔ دوم را محمد عبد الهادی ابوریده از متن آلمانی و انگلیسی در قاهره, ۱۹۵۷ نشر داد.

کتاب معارضه جویی احزاب سیاسی و دینی در اسلام, مفصلاً به مخالفت‏های خوارج و شیعه با خلافت مرکزی پرداخته است و حدود چهل صفحه از این اثر دربارهٔ حسین بن علی(ع) است.

ولهاوزن که عمرش را در مطالعه و پژوهش دربارهٔ تاریخ سامی و عرب و به ویژه تاریخ صدر اسلام گذراند، تأثیر به سزایی در حوزه‏های تحقیقاتی غرب داشت و نوشته‏های او به ویژه در مورد حسین بن علی(ع)، مبنای بسیاری از کارهای بعدی قرار گرفت.

▪ هنری لامنس ( ۱۸۶۲ - ۱۹۳۷م)

اصالتاً فرانسوی است ولی در بلژیک متولد شد. در ۱۸۷۸ به جامعهٔ رهبانیت گرایید. از فارغ التحصیلان دانشگاه قدیس یوسف (سنت ژوزف) بیروت در رشتهٔ ادبیات عرب است. مقالات و کتاب‏های متعدد در موضوعات تاریخ اسلام دارد. اولین نگارشی که در آن به حسین بن علی(ع) پرداخت, کتاب فاطمه و فرزندان حضرت محمد است که در رم به سال ۱۹۱۲ انتشار یافت.پس از آن بود که در زمرهٔ نویسندگان دائرهٔ المعارف اسلام لیدن قرار گرفت و مقالهٔ «حسین بن علی(ع)» را نگاشت. دراین مقاله از کتاب فاطمه و فرزندان حضرت محمد بسیار استفاده کرد. ابراهیم زکی خورشید آن را به عربی ترجمه کرد و احمد محمد شاکر نقدهایی بر مطالب آن نگاشت که در پاورقی مقاله آمده است. در ویرایش دوم دائرهٔ المعارف اسلام, مقالهٔ لامنس حذف شد و مقالهٔ جدیدی از وشیا والییری جای آن را گرفت. کار والییری، که به صورت مقالهٔ بلندی در آن دائرهٔ المعارف منتشر شد، را می‏توان آخرین و مهم‏ترین پژوهش غربی‏ها دربارهٔ حسین بن علی(ع) دانست. لامنس کتاب حجیمی دربارهٔ یزید نگاشت. عنوان این اثر، خلافت یزید اول است که انتشارات کاتولیکی در سال ۱۹۲۲ چاپ کرد. حدود یک پنجم یعنی صد صفحهٔ این اثر، دربارهٔ حسین بن علی(ع) است. گویا پیش از این بخشی یا فشرده‏ای از این کتاب در مجلهٔ MFO (مجلد۵, ۱۹۱۱ ص۸۰-۱۲۹) منتشر شده است.

پیش از این دو اثر, کتاب دیگری با عنوان حکومت خلیفهٔ اموی معاویهٔ اول در ۴۴۸ صفحه در پاریس به سال ۱۹۰۶م منتشر کرد[۴۱] که به شخصیت و قیام امام حسین(ع) هم پرداخته است.

آثار لامنس را می‏توان از مهم‏ترین آثار در اوایل نیمهٔ اول سدهٔ بیستم دربارهٔ امام حسین(ع) در اروپا به حساب آورد به‏ طوری‏که پژوهشگران پس از او، بسیار بر آن آثار اعتماد و اتکا داشته‏اند.

▪ دوایت دونالسون

خاورشناس بریتانیایی است که پژوهش‏های زیادی دربارهٔ شیعه انجام داد و کتاب عقیدهٔ شیعه در امامت را در سال ۱۹۳۱ منتشر کرد. پس از آن کتاب مذهب شیعه را در ۱۹۳۳ به چاپ سپرد. بخشی از این اثر دربارهٔ امامت و حسین بن علی(ع) است.

▪ الساندرو بوسانی[۴۴] ( - ۱۹۲۱م)

از خاورشناسان بنام ایتالیایی است[۴۵]. آثار فراوانی در موضوعات تاریخ اسلام و ایران پس از اسلام دارد. کتاب ادیان ایران[۴۶] از جمله آثار مهم او به شمار می‏آید. در این اثر به تاریخ پیدایش و تحول مذهب تشیع در ایران و اعتقادات مردم این سرزمین می‏پردازد. بخش مهمی از کتاب دربارهٔ امام حسین(ع) و عاشورا و کربلاست.

▪ وشیا والییری

از خاورشناسان ایتالیا و استاد دانشگاه ناپل ایتالیا در رشتهٔ تاریخ اسلام است. در کشورهای اسلامی عمدتاً از طریق کتاب تاریخ اسلام کمبریج شناخته شده است. قسمت مربوط به خلافت امویان در بخش اول کتاب را، او نوشت. قسمت‏های دیگر این بخش را مونتگُمری وات و سورول نوشتند. او در این قسمت به ماجرای کربلا و عاشورا پرداخته است. از آن‏جا که تاریخ اسلام کمبریج از منابع پژوهشی و از متون درسی دانشگاه‏های غرب است، نوشته‏های والییری توانسته است در سطح وسیع گسترش یابد و تأثیر گذارد.

کار دیگر والییری، مقالهٔ بلند او در دائرهٔ المعارف اسلام لیدن با عنوان حسین بن علی(ع) است. این مقاله را می‏توان آخرین اثر مهم عاشورا نگاری در فرهنگ غرب دانست.

▪ تحقیقات مهم جدید غربی‏ها عبارتند از:

۱) شوبل، کتاب کربلا سرزمین مقدس از دیدگاه شیعیان آمریکای شمالی را در ۱۹۹۶ منتشر کرد. پیش از آن، کتابی با عنوان مراسم دینی در اسلام معاصر دربارهٔ آداب و رسوم شیعیان به ویژه مراسم عاشورا در آسیای جنوبی را ارائه نمود.

۲) فیر، اثری با عنوان مراسم عاشورا در میان مسلمانان اهل سنت نوشت که در ۱۹۹۵ منتشر شد.

۳) دائرهٔ المعارف اسلام چاپ لیدن سه مقالهٔ «حسین بن علی(ع)», «عاشورا» و «کربلا» را در بین مقالات خود ارائه کرد.

۴) پیتر چلکووسکی کتاب تعزیه را دربارهٔ نمایش‏های دراماتیک در زمینهٔ عاشورا و کربلا منتشر کرد. این کتاب مجموعه‏ای از مقالات نویسندگان غربی و ایرانی است. این اثر را داود حاتمی به فارسی ترجمه و با عنوان تعزیه هنر بومی پیشرو ایران منتشر کرد.

۵) دیوید پیناولت, اثری با عنوان اسب کربلا منتشر کرد. این اثر را می‏توان در زمرهٔ آخرین پژوهش‏ها در این باره دانست.

۶) اسپوزیتو سرویراستار دائرهٔ المعارف جهان معاصر اسلامی, سه مقالهٔ «محرم», «کربلا» و «عاشورا» را تهیه کرده است. این مقالات از نگاه مسائل جدید جهان اسلام، به حادثهٔ عاشورا و اعتقادات مسلمانان در این زمینه می‏پردازد و نشانگر اهتمام غرب به عاشورا پژوهی است.

۷) گرونبوم در کتاب بزرگداشت‏های اسلامی به عاشورا و محرم، به عنوان یکی از شعائر و مراسم دینی هم پرداخت.

۸) ریگیو مجموعه‏ای از مقالات تحلیلی و علمی را دربارهٔ تعزیه فراهم آورد. این کتاب را تعزیه: شعائر و باورهای عمومی در ایران نام نهاد.

۹) رُزی و بُمباسی با همکاری یکدیگر کتابی دربارهٔ تعزیه و نمایش‏های دراماتیک مذهبی در ادبیات ایرانی تألیف کردند و ابعاد مختلف خاطره نگاری نمایشی عاشورا را ترسیم و تحلیل نمودند.

۱۰) انطوان بارا کتاب الحسین فی الفکر المسیحی را تألیف کرد که موضوع آن بدیع و نو است. بارا سیرهٔ انسانی حسین بن علی(ع) و تحلیل ارزش‏هایی که وی در راه آنها به شهادت رسید را به خوبی ارائه کرده است. نویسنده بسیار تحت تأثیر رفتار و سلوک امام قرار داشته و با مقایسهٔ سیرهٔ انسانی حضرت مسیح و حسین بن علی(ع)، که هر دو به شهادت منجر شد، به همانندی‏های آن دو شخصیت تأکید ورزیده است۱۱) کورت فریشلر با تحقیق دربارهٔ حسین بن علی(ع) و انعکاس سیره و شهادت و آموزه‏های ایشان در فرهنگ ایرانی، کتاب امام حسین و ایران را تدوین کرد. ذبیح ا... منصوری این اثر را به فارسی برگرداند. البته به اصل متن دست نیافتیم و آقای منصوری مشخصات متن انگلیسی را ارائه نکرده است.

۱۲) ایند ورنر مقاله‏ای دربارهٔ مراسم عزاداری شیعیان با عنوان «زنجیرزنی و سینه‏زنی شیعیان در محرم» در مجلهٔ اسلام منتشر کرد که در واقع نقادی این سنت دیرینه است.

۱۳) کار اخیر ویلفرد مادلونگ (۱۹۳۰م‏ـ ) را دربارهٔ خلافت اسلامی در صدر اسلام، که ضمناً بخشی را هم به حسین بن علی(ع) اختصاص داده، نباید نادیده گرفت. این اثر با عنوان جانشینی حضرت محمد: پژوهشی دربارهٔ خلافت نخستین منتشر شد. بعدها احمد نمایی و چند تن دیگر، آن را به فارسی ترجمه کردند.

آنچه ارائه شد فقط گزیده‏ای از عاشورا پژوهی غرب از این منبع فیّاض بود. امید است اطلاعات پژوهش‏های غربی‏ها در این باره به تمامی انتشار یابد تا راهی در جهت ارتقای این‏گونه تحقیقات گشوده شود.

عبدالحسین حاجی ابوالحسنی و محمد نوری

پی‏نوشت‏ها:

۱. از جمله تحقیقاتی که از این نگاه به عاشورا, کربلا, محرم و امام حسین(ع) نگریسته‏اند و تحلیل کرده‏اند, می‏توان به موارد زیر اشاره کرد:

Michael Fischer, Iran from Religious Dispute to Revolution, Cambridge, Mass, ۱۹۸۰.

Vernon Schubel, Religious Performance in contemporary Islam, Columbia, ۱۹۹۳

۲. برای نمونه سلیمان کتانی, کتاب زیبایی با نام الحسین فی حلهٔ البرفیر منتشر کرد که برای آخرین بار در بیروت, دار المرتضی, ۱۹۹۳ منتشر شد. پرویز لولاور این اثر را به فارسی ترجمه کرد که با این مشخصات چاپ شد: امام حسین(ع) در جامهٔ ارغوانی , قم, نصر, ۱۳۷۸.

۳. تاکنون نقدهای زیادی بر کارنامهٔ مستشرقان چاپ شده است مثلاً نک: فؤاد کاظم المقدادی، الإسلام و شبهات المستشرقین, قم, المجمع العالمی لأهل البیت (ع), ۱۴۱۶ ق.

۴. Heinrich Ferdinand Wustenfeld (۱۸۰۸-۱۸۹۹)

۵. فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی: التدوین التاریخی, ص ۱۲۹.

۶. EI۲, CD- Rom, Biblugraphy of Essays of Hosain B Ali.

نیز نک: دائرهٔ المعارف الإسلامیهٔ، چاپ شارجه, ج ۱۲, ص ۳۸۷۸.

۷. برای اطلاعات جامع‏تر نک: Index Islamicus و کتابشناسی تاریخ اسلام از محمد نوری و قاسم خانجانی.

۸. Mufid, Muhammad ibn Muhammad, Kitab al-Irshad , trans. I. K. A. Howard, Elmhurst, N. Y. , ۱۹۸۱.

۹. The Oxford Encyclopedia of the Modern Islamic World, Vol. ۲, P. ۱۵۰-۱۵۱.

۱۰. Tabari, Muhammad ibn Jarir , The History of al-Tabari: Vol. ۱۹, The Caliphate of Yazid b Muawiyah, trans. I. K. A. Howard, Albany, N. Y , ۱۹۹۰.

۱۱. OEMIW, Vol. ۲, P. ۱۵۰-۱۵۱.

۱۲. M.J. De Goeje.

۱۳. Sommario degli Annali de at- T. per Gli anni delloeg , Roma, ۱۹۲۵.

۱۴. برای اطلاع از مشخصات این چاپ نک: محمد نوری و قاسم خانجانی، مأخذ شناسی تاریخ اسلام.

۱۵. H. F. Amedroz.

۱۶. D. S. Margoliuth.

۱۷. نک همان, ص ۶۲-۶۳.

۱۸. نک: محمد نوری و قاسم خانجانی، مأخذشناسی تاریخ اسلام ؛ محمد باقر حماده، رحلهٔ الکتاب العربی إلی دیار الغرب

Jean Sauvaget, Introduction to the History of the Muslim, U. S. A, University of Colifornia Press, ۱۹۶۵.

۱۹. برای زندگی‏نامه و آثار وی نک: سحاب، فرهنگ خاورشناسان, ص ۳۳۳, یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیهٔ و المعربهٔ, ج ۲, ص ۱۹۱۷-۱۹۱۸ .

۲۰. مشخصات این مقاله:

»Der Tod des Huseins Und dire Rache« , AGGW, ۱۸۸۳, S, IV-VI.

۲۱. فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی: التدوین التاریخی، ص ۱۲۸.

۲۲. Aug. Muller

۲۳. عنوان اصلی اثر Islam in Morgen Und Abendlan است که آخرین چاپ آن مربوط به ۱۹۸۵ در برلین است. ماجرای حسین بن علی(ع) در جلد اول این چاپ آمده است.

۲۴. Julius Wellhausen.

۲۵. Gottingen.

۲۶. Zur altesten Geschichte deslslams, Berlin, ۱۸۹۹.

۲۷. Die Religios - Politischen Oppositions Partein Imalten Islam , In Abhhand Iungen.der Kgl.Berlin, ۱۹۰۱.

۲۸. Das arabisch Reich Und Sein Stars, Berlin, ۱۹۰۲.

۲۹. Graham Weir.

۳۰. Arab Kingdom and its Fall

۳۱. این اثر را محمود رضا افتخارزاده به فارسی ترجمه و با عنوان تاریخ سیاسی صدر اسلام: شیعه و خوارج , (تهران, دفتر نشر معارف اسلامی, ۱۳۷۵) منتشر گردید.

۳۲. برای زندگی‏نامه و آرای ولهاوزن و نیز نقد‏های دربارهٔ او نک: نجیب العقیقی، المستشرقون، ص ۷۲۴-۷۲۵؛ مقدمهٔ محمود افتخار زاده بر کتاب تاریخ سیاسی صدر اسلام.

۳۳. Henry Lammens.

۳۴. Fatima et Les Filles de Mahomet.

۳۵. نجیب العقیقی، المستشرقون, ج ۳, ص ۱۰۶۸.

۳۶. دائرهٔ المعارف الإسلامیهٔ, ج ۷, ص ۴۲۹.

۳۷. L. Veccia Vaglieri

۳۸. اصل مقاله در EI۲ با عنوان «Husayn B Ali» آمده و ترجمهٔ عربی آن توسط ابراهیم زکی خورشید در دائرهٔ المعارف الإسلامیهٔ ( شارجه, مرکز الشارقهٔ للإبداع الفکری, ۱۹۹۸م, ج ۱۲, ص ۳۸۴۹-۳۸۷۹) آمده است.

۳۹. Le Califat de Yazid Ier.

۴۰. دائرهٔ المعارف الإسلامیهٔ, (ج ۲۲, ص ۳۸۷۹، چاپ شارجه)، ویژگی‏های کتابشناختی را: بیروت, ۱۹۱۱ ثبت کرده است.

۴۱. Etudes Sur Le Regne de Mo?wia Ier.

۴۲. Dwight M. Donaldson.

۴۳. The Shi ite Religion a History of Islam in Persia and Irak, London, ۱۹۳۳.

۴۴. Alessandro Bausani.

۴۵. برای زندگی‏نامه و خدمات او نک: نصر الله نیک بین، فرهنگ جامع خاورشناسان مشهور, ج۱, ص ۱۵۲-۱۵۸؛ مجلهٔ راهنمای کتاب, شمارهٔ ۶, ۱۳۴۲, ص ۵۰۴, ۵۱۴ و ۶۴۷ ـ ۶۶۰.

۴۶. The Persia Religiosa, Milan , ۱۹۵۹, ۵۴۲۴۵۲P. , Italic.

۴۷. L. Veccia Vaglieri.

۴۸. Naples.

۴۹. این اثر با عنوان انگلیسی The Cambridge History of Islam ابتدا در دو جلد و در چاپ بعدی در چهار جلد توسط نویسندگان مختلف تدوین گردید و به سرویراستاری آقایان هولت, لمبتون و لویس با این مشخصات چاپ شد:

London and New York, Cambridge University Press, ۱۹۲۰; Other Press ۱۹۷۷.

احمد آرام دو جلد آن را به فارسی ترجمه کرد که با این مشخصات منتشر گردید:

تاریخ اسلام پژوهش دانشگاه کمبریج, تهران, امیرکبیر, ۱۳۷۷.

۵۰.» Husayn B Ali«, Encyclopedia of Islam, Liden, Brill, ۱۹۹۷.

۵۱. Vernon Schubel, Berkeley, Karbala as Sacred Space among North American Shicia, University of California, press, ۱۹۹۵.

۵۲. Religious Performance in Contemporary Islam: Shi’i Devotional Ritual in South Asia .

۵۳. Louis Fier, The Celebraion of Ashura in Suni Islam, ۱۹۹۵. Columbia, S. C. , ۱۹۹۳.

۵۴. Hosin B Ali by L. Veccia Vaglieri and ashura and Karbary by Ernest Honigmann in Encyclopedia of Islam,Laiden, Brill, ۱۹۶۰-۱۹۹۵.

۵۵. Peter Chelkowski, Taziyeh: Ritual and Dramain Iran, NewYork, ۱۹۷۹

۵۶. مشخصات کتابشناختی: تهران, علمی فرهنگی, ۱۳۶۷.

۵۷. Horse of Karbala:Muslim devtional Life in India, David Pinault, NewYork, ۲۰۰۰, xii۴ ۲۵۷P.

۵۸. Ashura by Peter Chelkowski and Karbala By Abdulajziz Sachedin and Muharam by Vernon James Schubel and Husayn Ibn Ali by Mahmoud M. Ayoub and Taziyah by Peter Chelkowski In The Oxford Encyclopedia of the Modern Islamic, World. Ed, John L Esposito, New York, ۱۹۹۵.

۵۹. Muhammadan Festivals, G, E, Von Grunebaum, London, ۱۹۵۸.

۶۰. Taziyah: Ritual and Popular Beliefs in Iran, Ed. Milla Cozart Riggio, Hartfrd, Conn, ۱۹۸۸.

۶۱. Elenco di drami Religiosi Persiani,Ettore Rossi and Alessio Bombaci, Vatican, ۱۹۶۱.

۶۲. چاپ اول این اثر در ۱۹۷۸ انجام یافت. چاپ دوم با مقدمهٔ اسعد علی و سید محمد بحر العلوم و با این مشخصات نشر یافت: کویت, ۱۹۸۰م/۱۴۰۰ق؛ افست, چاپ دوم، قم ۱۴۰۴ ق.

۶۳..چاپ اول، ۱۳۵۱؛ چاپ دوم، تهران, جاویدان, ۱۳۵۵.

۶۴. »The Flagellations: Muharam and The Shiite Ulama«, Werner Inde, Der Islam, V. ۵۵, No.۱, March ۱۹۷۸.

۶۵. Wilferd Madelung.

۶۶. The Succession to Muhammad: a study of the early caliphate,

۶۷. مشخصات کتابشناختی: مشهد, بنیاد پژوهش‏های اسلامی, ۱۳۷۷.