تعلیق میان خواب و بیداری

نگاهی به سریال «سایه سلطان»

سریال تاریخی «سایه سلطان» در سه دوره گذشته، حال و آینده روی می‌دهد و داستان آن از جایی آغاز می‌شود که دختری فرانسوی به خیال این‌که اصلیتی ایرانی دارد، در مقطع ۳۰ سال آینده ماجرایی را پیگیری می‌کند. در ضمن زندگی شخصیت تاریخی به نام ظل‌‌السلطان، پسر بزرگ ناصرالدین‌شاه و والی مستبد اصفهان، روایت و فضای ۱۲۰ سال پیش و سال‌های آینده به تصویر کشیده می‌شود؛ جایی که بشر به فناوری‌های پیشرفته و شگفت‌انگیز دست یافته است.

مجموعه سایه سلطان به تهیه‌کنندگی محسن آتش زمزم و کارگردانی مرتضی آتش زمزم تابستان سال گذشته در اصفهان کلید خورد. سپس گروه تولید به لبنان رفت و در شهرهای بیروت، جبیل و مشمش تصویربرداری را پی گرفت.

این سریال با درونمایه طنز در ۱۶ قسمت ۴۰ دقیقه‌ای بر اساس فیلمنامه مجید شاکرین در اصفهان و لبنان تولید شده است و اکنون به صورت چهار شب در هفته از شنبه تا سه‌شنبه روی آنتن شبکه دو می‌رود.

بهزاد فراهانی، هوشنگ حریرچیان، یوسف تیموری، شهرام قائدی، بابک انصاری، اسماعیل موحدی، شراره رخام، مریم امینی، محمدعلی میاندار، سعید محقق و حسین جریره بازیگران ایرانی و مجدی مشموشی، رنیا سلوان و ماریتا رز بازیگران لبنانی سریال هستند.

تاریخ، حکایت طولانی انسان‌هاست. داستان گذر بشریت از مرزهای حیوانیت تا برپا کردن تمدن‌های بزرگ انسان‌ها در نسل‌های پی‌درپی و حاصل رنج‌های بشری است.

تاریخ هر کشور هویت مردم آن مرز و بوم است و از پس بازنگری در آن می‌توان علت آنچه بر گذشتگان رفته است را دریافت و با انتخاب استراتژی درست، به حراست از داشته‌ها و کسب کاستی‌ها روی آورد و به ساخت آینده‌ای بهتر اندیشید.

مسعود میرزا ظل‌السلطان، حاکم مقتدر اما بی‌اندازه ظالم اصفهان در عهد ناصری است که در وصف او در تاریخ چنین آمده است: او که مردی ریزنقش و زشت‌رو بود، از دوران کودکی از امراض بی‌شمار رنج می‌برد و از هر نظر دچار ضعف بود. با این‌که سه سال از مظفرالدین شاه بزرگ‌تر بود، اما چون مادرش عفت‌السلطنه از دودمان شاهان قاجار و از زن‌های عقدی ناصرالدین شاه نبود، به ولیعهدی انتخاب نشد.

حسرت ولایتعهدی، از اوان کودکی حسادت برادرش مظفرالدین میرزا را در جانش برانگیخت و تا پایان عمر، آرزوی پادشاهی یک دم از مخیله‌اش دور نشد.

دوران حکومت او در اصفهان به قلع و قمع مخالفان و سرکوب شورش‌های محلی و داخلی یا افزون بر دارایی‌های کلان، از طریق دست‌اندازی بر اموال مردم گذشت و از آنجا که مملکت‌داری جایی در ذهنیت قاجار نداشت، اغلب اوقات را به شکار و بلوک‌گردی و خوشگذرانی سپری کرد. با این حال نباید از نظر دور داشت تشکیل قشون منظم، تاسیس روزنامه فرهنگ، افتتاحیه مدرسه همایونی به سبک جدید و اکل دو میلیتر (EcolDeMilitire) یا مدرسه نظامی برای تعلیم داوطلبان قشون، از جمله اقدامات او در اصفهان است. ظل‌السلطان وقتی به حاکمیت اصفهان گماشته شد، قدرت را به مثابه شلاقی دانست که با تکیه بر آن انتقام همه کاستی‌هایی را که طبیعت در حق او روا داشته از رعیت بی‌گناه بگیرد.

ساخت سریال‌های تاریخی یکی از برنامه‌های همیشگی صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران است. از این بابت که آگاهی از تاریخ به مثابه علمی برای تشخیص بیماری جامعه به شمار می‌رود و با اشراف بر آن می‌توان به پیشگیری از امراضی که همیشه در کمین حکومت و مردم است، پرداخت و دست به اصلاحات زد.

اما پیش از این، سریال‌سازان ایرانی به سراغ برهه‌های شناخته‌شده و پادشاهانی رفته‌اند که عموم مردم آنها را می‌شناسند. مجید شاکرین اما با هوشمندی به سراغ قسمتی از تاریخ نه‌چندان دور ولی مهجور‌مانده‌ای می‌رود که با بازنگری و اندیشیدن در آن می‌توان رگه‌هایی از درام را یافت. تضادهای شخصیتی ظل‌السلطان، محرومیت‌کشیدن‌ها و محروم‌کردن‌های او به صورت بالقوه بافت دراماتیکی دارد که قابلیت نمایشی آن را دوچندان می‌کند و مرتضی آتش زمزم به بهانه کشف هویت دختری فرانسوی با انتخاب صحیح قالب زمانی برای فیلم ـ که استفاده از سه زمان گذشته، حال و آینده است ـ دست به کشف و شهود تاریخی می‌زند.

سایه سلطان، آینده را در گرو شناخت گذشته می‌بیند و گذشته چیزی نیست جز احوالاتی که در هر لحظه بر ما می‌گذرد و گاه بی‌توجه از کنار آنها رد می‌شویم.

تکنیک روایی که برای این فیلم در نظر گرفته شده است تا به واسطه آن اهداف و داستان فیلم پیش برده شود و همچون نخ تسبیح هر سه زمان را به هم ربط دهد، استفاده از خواب و بیداری و به عبارتی رویاست.

نظریه‌ای در قرن هفدهم توسط شکاکان ـ که همدوره دکارت بودند ـ مطرح شد که مربوط به مقوله خواب و بیداری است. پیشرو این مکتب مردی است به نام پیرهون که مدتی در سپاه اسکندر خدمت کرده است. مکتب شک معتقد است هیچ اصل و مطلبی قابل اثبات نیست، نه به حس می‌توان اعتماد کرد و نه به عقل؛ زیرا هم حس خطا می‌کند و هم عقل.

مکتب شک معتقد است ما نمی‌توانیم به‌درستی بفهمیم خواب واقعیت زندگی است یا بیداری. وقتی خوابیم زندگی حقیقی جریان دارد یا وقتی بیداریم، چه‌بسا خواب بستر همه حقایق باشد.

البته نظریات این مکتب همیشه در حد یک فرضیه باقی ماند و هیچ‌گاه پیشتر از آن نرفت و نتوانست چیزی را به اثبات برساند. بهزاد فراهانی ایفاگر نقش ظل‌السلطان در سایه سلطان، هرگاه در زمان حال خواب است در گذشته زندگی می‌کند و به عصر خود بازمی‌گردد و هرگاه در زمان حال بیدار است در زمان گذشته به خواب رفته است.

این تکنیک را می‌توان گویای این امر دانست که آتش زمزم بیداری جامعه کنونی را در گذشته‌ای می‌داند که به دست خواب سپرده شده است، اما اگرچه خفته است جریان دارد و آینده را رقم می‌زند.

می‌توان گفت این فیلم پشتوانه‌های محکمی در ساختار و پس اندیشه‌های متنی دارد و با اتخاذ قالبی طنز که می‌توان آن را طنز تاریخی دانست، سعی می‌کند تلنگری به مخاطب بزند و حافظه تاریخی و ملی بیننده را قلقلک بدهد.

● زمانی شبیه رویا

در سریال سایه سلطان، بازی خوب و البته متفاوت یوسف تیموری و بازیگرانی چون بهزاد فراهانی قابل تحسین است. اما سریال در بخش بازسازی گذشته در طراحی صحنه ضعف‌هایی دارد.

خانه شازده که در زمان حال است، قدیمی‌تر از کاخ ظل‌السلطان به نظر می‌رسد. حذف ظریف‌کاری‌های معماری همچون دیوارنگاره‌ها و اشیاء و عتیقه‌ها در کاخ، فضایی انتزاعی ایجاد کرده است و بیشتر از آن که جهت طراحی لوکیشن فیلم مناسب باشد برای بیننده، صحنه تئاتر را تداعی می‌کند بخصوص این‌که چنین کاستی‌ را با نورپردازی پوشش داده است.

نورپردازی اغراق‌آمیز، فضایی متصنع ایجاد می‌کند که اگر چه می‌تواند تاکیدی بر خواب و رویا باشد، اما باید به خاطر داشت برای شخصیت اصلی، گذشته زندگی واقعی او تلقی می‌شود و زمان حال شبیه خواب و رویاست.

تیتراژ آغازین و پایانی سریال سایه سلطان یکی از ویژگی‌های مثبت و قابل تحسین آن است. برای عنوان‌بندی ابتدایی و انتهایی سایه سلطان هم از دو ترانه استفاده شده است. موسیقی متن را بهنود یخچالی ساخته است. در تیتراژ اول ترانه‌ای از تاج اصفهانی با شعر ملک‌الشعرای بهار و در تیتراژ پایانی ترانه سالار عقیلی با شعری از عبدالجبار کاکایی گذر زمان را به بینندگان یادآور می‌شود.

رها کیان