حوزه علمیه مستقل یا دولتی بخش۹

حوزه دیده بان نظام

● اگر دولت از حوزه فاصله بگیرد؟

هر نظام اجتماعی در تعامل بین آرمان‌ها و جهان واقع عمل می‌کند. برخی نهادها و سازمان‌ها بیشتر عهده‌دار بازتولید و تعمیق آرمان‌های اجتماعی و آگاهی‌های مرتبط با آن هستند و بعضی دیگر از نهادها در لبه مواجهه نظام اجتماعی با واقعیت‌های عینی و خارجی قرار دارند.

انقلاب اسلامی ایران از موضع آرمان‌های تاریخی جامعه و امت اسلامی برای تغییر واقعیت‌های اجتماعی موجود یک نظام سیاسی را که در حاشیه آرمان‌های جهان غرب یا در حاشیه واقعیت اجتماعی جهان مدرن شکل گرفته بود، منهدم کرد و جمهوری اسلامی را پدید آورد.

حوزه‌های علمیه با بسترهای فرهنگی و اجتماعی خود کانون فعال انقلاب بوده و نهادی هستند که همچنان رویکرد آرمانی نظام را حراست و حفاظت می‌‌کنند. هویّت معرفتی حوزه‌های علمیه دینی و معنوی است و آرمان‌ها، ارزش‌ها، هنجارها و همچنین تفسیری را که حوزه‌های علمیه از عالم و آدم ارائه می‌دهند، تفسیری دینی است. علوم عقلی و نقلی اعم از تفسیر، کلام، فلسفه، عرفان، فقه، اصول، ادبیات تمثیلی، شعری و خطابی ایران مجموعه معارفی است که این نهاد در تولید و بازتولید مستمر آن نقش داشته و مرجعیت، روحانیت، مسجد، محراب، تبلیغ و وعظ همراه مناسک و مراسم عبادی بسترها و رفتارهایی است که حوزه از طریق آنها عمل کرده و استمرار یافته است.

دولت و سیاست، نهادی است که در نظام‌های مختلف و از جمله در جمهوری اسلامی در تعامل با ابعاد واقعی و خارجی نظام بوده و به تدبیر و تنظیم آنها می‌پردازد. بنابراین تعامل حوزه و سیاست در جمهوری اسلامی ضمن آنکه تعامل دین و دولت است، تعامل آرمان و واقعیت نیز می‌باشد و برای این تعامل چند صورت ممکن است. اگر دولت و سیاست به سوی واقعیت فروغلتد و از ابعاد آرمانی نظام اسلامی فاصله گیرد، در این حال تعامل بین آن دو، یکی از دو صورت را پیدا خواهد کرد:

صورت اول) دولت به سوی قطع رابطه با حوزه‌های علمی گام بر‌دارد و در نتیجه نهاد معرفتی سکولاری را در عرض حوزه‌‌های دینی پی نهاده و حمایت ‌کند. البته این رفتار به معنای مقابله دولت و سیاست با هویت و پیشینه تاریخی جامعه ایران نیز خواهد بود و عملکرد دولت در این جهت به معنای بازگشت به دوره قبل از انقلاب اسلامی است.

صورت دوم) دولت به دلیل پرهزینه بودن گسست یا عدم امکان آن، پیوند خود را با حوزه‌های دینی حفظ کرده و با به خدمت گرفتن حوزه برای توجیه واقعیت خود گام بردارد و در این مسیر دو راه را می‌تواند در پیش گیرد:

راه اول) این است که بدون تصرف در محتوا و نظام معرفتی حوزوی و در پوشش نمادها و مظاهر دینی به توجیه عمکرد خود بپردازد که این راه دولت و سیاست را به جای رفتار در مسیر آرمان‌ها و ارزش‌های دینی به سوی قشری‌گرایی و استفاده از ظواهر دینی سوق خواهد داد.

راه دومی) که دولت در صورت تن دادن به واقعیت‌های جهان موجود، می‌تواند طی کند، این است که در جهت استحاله و تصرّف معرفت دینی گام بردارد. این رفتار که در پوشش روشنگری مدرن رخ می‌دهد، با استفاده از تجاربی که دنیای غرب در تعامل با مسیحیت دارد، با عنوان تفاسیر و قرائت‌های جدید از دین دنبال خواهد شد.

صور و راه‌های فوق، نوع انتزاعی رفتارهایی است که سیاست و دولت نظام اسلامی را تحدید می‌کند، زیرا جایگاه دولت در لبه مواجهه با واقعیت‌های جهان امروز به گونه‌ای است که آن را همواره در معرض عدول از آرمان‌های نظام و حرکت در قالب یکی از صور و راه‌های مزبور قرار می‌دهد و به بیان دیگر واقعیت جهانی امروز دولت را در انحراف به سوی یکی از راه‌های فوق تشویق و حمایت می‌کند. سیاست برای مصون ماندن از این خطر ناگزیر باید از حمایت مراقبت و کنترل بخشی از نظام برخوردار باشد که ظرفیت آرمانی آن را ذخیره دارد.

بنابراین چگونگی عملکرد دولت به مقدار زیادی تابع نحوه پشتیبانی یا عملکرد حوزه‌های علمیه و نهادهای دینی جامعه است. حوزه‌های علمی در برخورد فعال و نقّاد خود در دو جهت ایجابی و سلبی می‌توانند مصونیت لازم را برای دولت و سیاست ایجاد کنند. برخورد فعال و ایجابی به معنای بسط و توسعه عقلانیت دینی در تقابل با واقعیت‌های جهانی در جهت دینی کردن عصر و نه عصری کردن دین است و رویکرد نقاد و سلبی به معنای دیده‌بانی و مراقبت مستمر نسبت به رفتار و عملکرد دولت و هشدار دادن نسبت به حرکت‌هایی است که به خروج از نظام دینی یا تحریف و استحاله معرفت دینی یا قشری‌گری و استفاده ابزاری از نمادهای دینی منجر می‌شود.

حمید پارسانیا