روسوفیلهای ناكام

حزب توده, از احزاب كلاسیك و مهم تاریخ ایران به شمار می آید كه پس از عزل رضاخان و در فضای باز سیاسی پس از شهریور ۱۳۲۰ شكل گرفت بنیانگذاران اصلی این حزب, از همان گروه پنجاه وسه نفر و یا یاران دكتر تقی ارانی بودند كه بنا به گرایشات ماركسیستی, توانستند حمایت ابرقدرت شرق, یعنی شوروی, را به سوی خود جلب كنند

●جریان‌شناسی اپوزیسیون عصر پهلوی (جریان حزب توده)

حزب توده در فاصله سالهای ۱۳۲۰ تا ۱۳۳۲ توانست به قدرتمندترین تشكیلات حزبی در داخل ایران تبدیل شود و چندبار حتی تا مرحله براندازی نظام حكومتی پهلوی و به‌دست‌گرفتن حاكمیت پیش رفت اما دشواری مفاهیم ایدئولوژی ماركسیسم برای مردم و عدم تطابق آن با بنیانها و نیاز فكری و فرهنگی جامعه ایران و نیز پارادوكسهای موجود در عملكرد حزب توده، عواملی بودند كه حزب را به سوی انحرافات تئوریك و عملیاتی بزرگی سوق داده و سرانجام باعث شدند این حزب در صحنه سیاسی ایران تضعیف و سپس با نیروهای انقلابی مذهبی جایگزین گردد.

حزب توده، از احزاب كلاسیك و مهم تاریخ ایران به‌شمار می‌آید كه پس از عزل رضاخان و در فضای باز سیاسی پس از شهریور ۱۳۲۰ شكل گرفت. بنیانگذاران اصلی این حزب، از همان گروه پنجاه‌وسه نفر و یا یاران دكتر تقی ارانی بودند كه بنا به گرایشات ماركسیستی، توانستند حمایت ابرقدرت شرق، یعنی شوروی، را به سوی خود جلب كنند. در آن زمان، ازآنجاكه به‌طوركلی كشور تحت سلطه بیگانگان بود، عملا برای احزاب سیاسی فعالیت بدون جلب‌نظر حداقل یكی از دو قدرتمند بیگانه (روس و انگلیس) میسر نبود و ازاین‌رو موفقیت حزب توده در كسب حمایت بی‌چون‌وچرای شوروی امتیاز بزرگی برای آن محسوب می‌شد. در لوای چتر حمایتی شوروی، این حزب با بهره‌گیری از برخی عناصر علمی و روشنفكر آن زمان، توانست سازماندهی خوبی از نیروها به عمل آورد و ساختار حزبی خود را در سطحی بسیار خوب و در حد خود شگفت‌انگیز سازماندهی كند؛ چنانكه در مقطعی حاكم بلامنازع در عرصه فعالیت سیاسی كشور ــ در جایگاه اپوزیسیون ــ تلقی می‌شد. این حزب در مقاطعی واقعا پایه‌های حكومت پهلوی را متزلزل ساخت؛ چنانكه در ماجرای كودتای بیست‌وهشتم مرداد، اگر حزب توده به دفاع از دولت مصدق برمی‌خواست، قطعا بازگشت محمدرضاشاه و خاندان پهلوی به حكومت منتفی می‌شد. اما این حزب به دلایل متعددی، از جمله به‌خاطر گرایش افراطی به شوروی، و بیگانگی مبانی نظری آن با اندیشه‌های بومی جامعه، به‌ویژه با اندیشه دینی، سرانجام برخی نقاط مثبت بسیار مهم را به نقاط اصلی منفی تبدیل نمود و افكار عمومی علیه آن برانگیخته شد و نیروهای انقلابی مذهبی در عرصه سیاسی جایگزین آن شدند. مقاله حاضر سعی خواهد كرد نقاط مثبت و منفی این حزب را تحت‌عنوان كامیابی‌ها و ناكامی‌های آن به تفصیل مورد بررسی قرار دهد.

●بررسی‌ علتهای كامیابی و ناكامی جریان ماركسیستی

الف‌: كامیابی‌ها

گروههای اپوزیسیون، اعم‌ازآنكه در جایگاه یك اپوزیسیون تمام‌عیار (integral) باشند و یا از نوع اپوزیسیون قدرت‌طلب درونی factional) (power or، اصولی (fundamental) و یا موردی (specific) به‌شمار آیند، درهرحال در راستای دستیابی به پاره‌ای اهداف تلاش می‌كنند. درخصوص حزب توده، باید گفت: «اهداف [داخلی] این حزب عبارت بود[ند] از استقرار دموكراسی پارلمانی، بازسازی اقتصادی ــ سیاسی و گسترش رفاه عمومی و عدالت اجتماعی.»[i] و اما سیاست خارجی این حزب، درواقع انعكاسی از سیاست خارجی ضدفاشیستی و ضداستعماری دولت شوروی بود.[ii]

پس از پایه‌گذاری هسته مركزی حزب توده در ماههای مهر و آبان ۱۳۲۰، با حمایت روسها، در مدتی كوتاه پیشرفت زیادی در گسترش تشكیلات و سازمانهای آن به‌وجود آمد. حزب توده برای دستیابی به اهداف خود، به ایجاد سازمانهای جانبی چون سازمان جوانان، سازمان دموكراتیك زنان و اتحادیه كارگری پرداخت. رابطه رهبری حزب با اتحاد شوروی سابق نیز برای طرفداران حزبی، كمتر به‌صورت سرسپردگی مطرح می‌شد و تصویری كه از شوروی ترسیم می‌گردید، یك رژیم سوسیالیستی را به نمایش می‌گذاشت كه پرچم مبارزه با فاشیسم و سرمایه‌داری جهان را بر دوش می‌كشد.

گروه اپوزیسیون توده، در راه تحقق اهداف خود، به موفقیتها و كامیابیهایی دست یافت كه می‌توان آنها را چنین برشمرد:

۱ــ حزب توده از همان ابتدا موفق شد اقشار اجتماعی نسبتا گسترده‌ای را به سمت خود جلب نماید. در چارچوب حزب، این اقشار برای نخستین‌بار به ابراز وجود سیاسی پرداختند و برای كسب حقوق سیاسی ــ اجتماعی خود، در قالب یك حزب فعالیت می‌كردند.

این طبقات هرچند از نظر اقتصادی با یكدیگر تفاوتهای بسیاری داشتند، اما در ایران آن دوران، اختلاف آنها تحت‌الشعاع مبارزه مشترك علیه امپریالیسم، زمینداران، سرمایه‌داران استثمارگر و صاحبان چپاولگر صنایع قرار گرفته بود. به‌طورمثال، كارگری كه تنها دارایی او نیروی كارش بود یا صنعتگری كه كنترل ابزار تولیدش را در اختیار نداشت و یا دهقانی كه از تكه زمینی بیش برخوردار نبود، همگی هدف مشتركی را دنبال می‌كردند.

۲ــ حزب توده، در دوران اوج قدرت خود (سالهای قبل از كودتای سال ۱۳۳۲) دارای صدها كادر كارآزموده و تشكیلاتی، هزاران عضو، دههاهزار هوادار و نیز دهها روزنامه و ماهنامه بود. این حزب عملا طبقه كارگر جوان و نوپای ایران را تحت كنترل داشت و در دانشگاهها نیز نیروهای عمده سیاسی از طرفداران حزب توده بودند.

۳ــ حزب توده، به لحاظ ساختاری از هرمی تشكیل می‌شد كه در قاعده آن، حوزه‌ها و در راس آن، هیات دبیران سازمان قرار داشتند. این حزب در سازمان نظامی خود (تشكیلات افسران حزب) انضباط، هماهنگی و انسجام حزبی خاصی را منطبق با ویژگیهای محیطهای نظامی پدید آورده بود؛ چنانكه حتی در كشاكش درونی حزب و جناح‌بندیهای حاكم در رهبری آن، انسجام و یكدستی سازمان نظامی همچنان خدشه‌ناپذیر باقی ماند؛ به‌نحوی‌كه توانست بسیاری از افسران تحصیل‌كرده ارتش را در درون خود جای دهد.

۴ــ در میان مخالفان كلاسیك رژیم كه از طریق سیاسی و در چارچوب قانون‌اساسی به مبارزه می‌پرداختند، حزب توده چه از لحاظ كمی و چه از نظر كیفی، از مهمترین آنها به شمار می‌آمد. این حزب با برخورداری از تشكیلات منظم و قوی، توانسته بود تا اعماق روستاها رسوخ كند و در زمره معدود گروههای سیاسی ایران به‌حساب می‌آمد كه توانسته بودند از قلمرو دانشگاه و قشر روشنفكر، فراتر روند.

علی زیبا، فرماندار نظامی شاه، در جزوه‌ای كه به نام «سیر كمونیسم در ایران» گردآوری نمود، درخصوص گسترش حزب توده چنین می‌گوید: «در سالگرد قیام سی‌تیر، حزب توده یك گردهمایی عمومی در برابر مجلس ترتیب داد كه بر پایه آمارهای قابل اعتماد، نزدیك به صدهزار نفر در آن شركت كردند. این تعداد ده‌برابر از افراد شركت‌كننده در گردهمایی جبهه‌های ملی بیشتر بود. بر پایه نوشته پژوهشگران، در آخرین روزهای حكومت مصدق، حزب توده بیش از بیست‌وپنج‌هزار عضو و حدود سیصدهزار هوادار داشت و با وجود سخت‌گیریهای پلیسی، كارآمدترین سازمان كشور بود. یك خبرنگار خارجی هشدار می‌دهد كه هواداران حزب توده چنان در حال افزایش هستند كه دیر یا زود، می‌توانند حتی بدون خشونت، كشور را به دست گیرند.»[iii]

یكی دیگر از محققان می‌نویسد: «در شهریور ۱۳۳۳ كه سازمان نظامی حزب توده كشف شد، عده زیادی از افسران ارشد و جزء كه عضویت آن حزب را داشتند، دستگیر شدند. در دی‌ماه همان سال، سازمان جوانان حزب توده كشف شد و قریب هفتاد تن از سران این سازمان بازداشت شدند. شمار بازداشت‌شدگان اعضای حزب توده در تهران و شهرستانها، از صدهزار نفر گذشت.»[iv]

گرچه ممكن است آمارهای فوق، خالی از مبالغه یا اظهارات جانبدارانه نباشند، اما درهرحال از میزان گسترش حزب مزبور حكایت دارند. همچنین نكته قابل‌توجه این است كه شمار قابل‌ملاحظه‌ای از نویسندگان، شاعران و هنرمندان ایرانی دهه‌های ۱۳۲۰ ــ ۱۳۵۰، از افكار این حزب تاثیر گرفته یا مستقیما عضو آن بودند. حتی برخی جنبشهای روستایی در ایران، متاثر از افكار این حزب بودند. این موارد، همگی از گسترش نفوذ این حزب حكایت دارند؛ ضمن‌آنكه این گروه علیرغم ضرباتی كه در جریان كودتای بیست‌وهشتم مرداد و پس از آن دریافت كرد، مضمحل نگردید و تا سال ۱۳۵۷ در داخل و خارج ایران، هرچند ضعیف، حضور خود را در صحنه حفظ نمود.

۵ــ حزب توده توانسته بود به‌عنوان یك گروه اپوزیسیون داخلی، حمایتهای اقتصادی و سیاسی یك كشور خارجی را جذب كند. اتحاد جماهیر شوروی سابق كه یكی از قطبهای نظامی بین‌المللی آن روز جهان به حساب می‌آمد و به‌عنوان همسایه قدرتمند شمالی مرز مشترك آبی و خاكی گسترده‌ای با ایران داشت، تا زمان تغییر سیاستهای ایران و نزدیكی به شوروی، به طرق مختلف به حمایتهای خود از حزب توده ادامه داد. حزب توده می‌توانست نزدیكی به شوروی را به مثابه اهرم مناسبی علیه رژیم پهلوی به‌كار گیرد، اما این گروه در بسیاری از موارد، منافع ملی شوروی را با منافع ملی ایران اشتباه می‌گرفت. چنانكه در وقایع مربوط به اعطای امتیاز نفت شمال به شوروی و یا در مساله تجزیه آذربایجان، سیاستهای روسوفیل حزب توده تا آنجا پیش رفت كه سرانجام این حزب به خیانت محكوم گردید.

كسب حمایت علنی یا غیرعلنی یك كشور خارجی از سوی یك گروه اپوزیسیون، امتیاز بزرگی محسوب می‌شد كه حزب توده توانسته بود آن را به‌دست آورد. اما زیاده‌رویهای برخی اعضای گروه در گرایش به شوروی، سرانجام بزرگترین ضربه و آسیب را به این گروه وارد كرد؛ چنانكه حزب توده، سرانجام از حمایتهای مردمی محروم شد و به‌عنوان یك گروه وابسته، محبوبیتهای خود را رفته‌رفته از دست داد. درحقیقت حزب توده می‌توانست از این نزدیكی به یك قدرت بزرگ منطقه‌ای و بین‌المللی، در راه رسیدن به اهداف خود، بیشترین بهره را ببرد اما به دلیل افراط در این رابطه، از موفقیت بازماند.

---