موید الممالک از مشروطه خواهی تا صحنه نمایش

هنرمندان بسیاری در عرصه هنر تئاتر کشورمان زیسته اند و با سیل حوادث و انبوه کاستی های گوناگون مبارزه کرده اند و سعی تمام در گام برداشتن با هدف اعتلای فرهنگ و هنر این مرز و بوم داشته اند که همگی ایشان مورد احترام بوده و در مقابلشان سر تعظیم فرود می آوریم اما با صراحت تمام می توان گفت در این میان کسانی بوده اند که بیش از دیگران, سهم داشته اند و یکی از این افراد, مرتضی قلی خان مویدالممالک فکری ارشاد است

هنرمندان بسیاری در عرصه هنر تئاتر کشورمان زیسته‌اند و با سیل حوادث و انبوه کاستی‌های گوناگون مبارزه کرده‌اند و سعی تمام در گام برداشتن با هدف اعتلای فرهنگ و هنر این مرز و بوم داشته‌اند که همگی ایشان مورد احترام بوده و در مقابلشان سر تعظیم فرود می‌آوریم. اما با صراحت تمام می‌توان گفت در این میان کسانی بوده‌اند که بیش از دیگران، سهم داشته‌اند و یکی از این افراد، مرتضی قلی خان مویدالممالک فکری ارشاد است.

او از شاخص ترین هنرمندان روزگار مشروطه است که می توان او را یکی از موثرترین افراد در تولد تئاتر به شکل استاندارد جهانی در ایران معرفی کرد.

مویدالممالک فکری ارشاد سال ۱۲۴۸ هجری شمسی در تهران متولد شد و دوران تحصیل خود را در مدرسه دارالفنون طی کرد و سپس تحصیلات عالیه خود را در رشته حقوق ادامه داد. فکری ارشاد که به زبان فرانسه مسلط بود به خدمت دولت درآمد و تا سال ۱۲۹۳ هجری شمسی به عنوان حاکم در ولایت مازندران، عراق و گلپایگان خدمت کرد.

آن گونه که در صفحه ۴۹ کتاب «نمایشنامه نویسان ایران» نوشته حمید امجد آمده، موید الممالک سی و هفت ساله بود که فرمان مشروطیت صادر شد و مجلس شورای ملی تاسیس شد و تب و تاب مشروطه خواهی وی را فراگرفت و برای همیشه کار دولتی را رها کرد.

وی در همان دوران اقدام به انتشار روزنامه «صبح صادق» کرد که آشکارا اقدام به جانبداری آزادی خواهی می کرد و تا تیر ۱۲۸۷ هجری شمسی و روز به توپ بستن مجلس منتشر می شد، اما عوامل کودتای محمدعلی شاه علیه مجلس شورای ملی به دفتر روزنامه صبح صادق یورش می برند و پس از ویران کردن دفتر، روزنامه را تعطیل می کنند و مویدالممالک همراه با دامادش میرزا جوادخان تبریزی که سردبیر روزنامه صبح صادق نیز بوده به قفقاز فرار می کنند.

مویدالممالک پس از گریز به قفقاز حدود یک سال در شام، عثمانی آن روزگار و مصر زندگی می کند و سال ۱۲۸۸ به ایران بازمی گردد که مشروطه نیز پیروز شده بود و اقدام به انتشار روزنامه پلیس ایران می کند، ولی چند ماه پس از انتشار این روزنامه، وثوق الدوله دستور توقیف آن را صادر می کند، اما مویدالممالک از پا نمی نشیند و سال ۱۲۹۱ هجری شمسی روزنامه ارشاد را منتشر می کند.

نکته جالب اینجاست که این روزنامه چنان با اقبال مخاطبان خود مواجه می شود که پسوند نام خانوادگی این هنرمند بزرگ نیز برگرفته از همین نام است. مویدالممالک در کنار روزنامه نگاری به هنر تئاتر نیز توجه ویژه ای داشته و از شیوه نمایشنامه نویسی میرزاآقا تبریزی پیروی می کرد.

آثار نمایشی موید الممالک از نظر پیوند و ارتباط با اوضاع سیاسی و اجتماعی دوران مشروطه بسیار مورد توجه است و درحقیقت نمایشنامه نویسی سیاسی محسوب می شده است.

او با خلق آثار نمایشی معترض به اوضاع و احوال زمان خود به عنوان یکی از شاخص ترین نمایشنامه نویسان عصر خود معرفی شد.

فکری ارشاد برای نخستین بار در ایران گروه نمایش تشکیل داد و نام «گروه نمایش عالی ارشاد» را برای آن انتخاب کرد و تمام نمایشنامه هایی که توسط این گروه اجرا می شد نیز از سوی خود ایشان نوشته می شد.

مویدالممالک برای این که تعداد بیشتری از مخاطبان امکان آشنایی با تئاتر و البته افکار وی پیدا کنند، نمایشنامه های خود را به صورت پاورقی در روزنامه ارشاد چاپ و منتشر می کرد و در نمایشنامه های خود نیز درصورت امکان از بخش های مختلفی از مقاله های خود استفاده می کرد.

از این هنرمند بزرگ کشورمان نمایشنامه هایی همچون سرگذشت یک روزنامه نگار، عشق در پیری، حکام قدیم و حکام جدید، سه روز در مالیه و چند نمایشنامه دیگر که با کمال تاسف تنها سه نمایشنامه نخست در دسترس قرار دارد و عمده بحث هایی که پیرامون این هنرمند بزرگ کشورمان می شود مربوط به سه متن نخست است که در این نوشته نام برده شد و حتی نمایشنامه سه روز در مالیه نیز مغفول مانده است.

مویدالممالک فکری ارشاد نه تنها خود به هنر این مرز و بوم خدمت کرده، بلکه فرزند دوم ایشان تحت عنوان معزالدیوان فکری ارشاد از هنرمندان نامدار تئاتر کشورمان است که استاد داریوش اسدزاده هرگاه نام ایشان را بر زبان جاری می کند سرتاپای وجودش غرق در شادی و احترام وافر در مقابل نام این هنرمند می شود.

پیمان شیخی