شام ایرانی چیز دیگری است

گپی با بیژن بیرنگ سازنده مجموعه «شام ایرانی»

«بیژن بیرنگ» از برنامه‌سازان باتجربه تلویزیون، بیش و پیش از هر چیز با سریال «محله برو بیا» در کنار زنده یاد «مسعود رسام» و هنرمندان جوان دهه ۶۰ مثل «حمید جبلی»، «آتیلا پسیانی»، «اکبر عبدی»، «حسین محب اهری» و... شناخته شد....

شاخصه اصلی سریال‌های او، ماندگاری و نقش بستن آنها در ذهن مخاطبان است. نمونه آن سریال‌هایی چون «همسران» و «خانه سبز» و مجموعه کودک و نوجوان «چاق و لاغر» است که داستان‌ها و شخصیت‌هایی تکرارنشدنی داشتند. او حالا پس از سال‌ها تجربه و چند سال دوری و محرومیت از کار تلویزیون، با یک مجموعه متفاوت ولی آشنا بازگشته است. مجموعه‌ای نه در تلویزیون بلکه در شبکه نمایش خانگی و به صورت دی?وی?دی سریالی و قابل خریداری از دکه‌ها و فروشگاه‌های شهر. مجموعه «شام ایرانی» از نگاه بیژن بیرنگ (کارگردان مجموعه)، تفاوت‌ها و نوآوری‌هایی دارد. گفت‌وگوی ما را با او در حالی می‌خوانید که تاکنون سه قسمت از این مجموعه به صورت لوح فشرده در فروشگاه‌ها عرضه شده است. یک قسمت با آشپزی «اشکان خطیبی» و یک قسمت با آشپزی و میزبانی «رامبد جوان».

▪ آقای بیرنگ! شما را با تهیه و تولید سریال‌های خانوادگی و اجتماعی مثل همسران، خانه سبز و محله بروبیا می‌شناسیم. چه شد که سراغ یک پروژه شو و سرگرمی رفتید؟

همان‌طور که می‌دانید، برنامه «بفرمایید شام» در حدود ۴۰ کشور دنیا تولید شده و یک برند جهانی محسوب می‌شود. البته اصل آن یک برنامه انگلیسی بوده و سایر کشورها از آن تقلید کرده‌اند. این برنامه یک شکل اجرایی خاص دارد که در آن چهار نفر به ترتیب میزبانی یکدیگر را برعهده می‌گیرند و آشپزی و پذیرایی می‌کنند و به هم امتیاز می‌دهند و درنهایت جایزه می‌گیرند. چیزی که در همه این برنامه‌ها مشترک است، توجه به روان‌شناسی و شناخت انسان‌هاست که از دل رقابت و آشپزی و پذیرایی بروز پیدا می‌کند. درواقع آشپزی و دعوت از مهمانان بهانه‌ای برای خلق موقعیتی است که در آن انسان‌ها با هم رابطه برقرار کنند و روان خود را بروز دهند. در برنامه‌هایی هم که به تاسی از این الگو ساخته می‌شود، همین ساختار حفظ می‌شود، بنابراین آنهایی که ما را به کپی‌برداری از آن نسخه ماهواره‌ای متهم می‌کنند، فراموش کرده‌اند که این ساختار برنامه است که حفظ شده، نه محتوا. هر برنامه در هر کشور ویژگی‌های منحصر به فردی دارد و براساس فرهنگ و اجتماع هر ملت تغییر می‌کند و نگاه سازندگانش نیز بر آن اثر می‌گذارد. من به عنوان بیژن بیرنگ نگاه خاص خودم را دارم و در این مجموعه هم مثل بقیه کارهایم دنبال موضوعات مورد علاقه خودم هستم.

▪ شما از نقش‌آفرینی مردم عادی با شغل‌ها و گرایش‌های متنوع استفاده نکرده‌اید و سراغ بازیگران رفته‌اید. این ویژگی در آثار مشابه خارجی وجود داشته است؟

وقتی برنامه «شام ایرانی» ما با بازیگر جلو می‌رود، دیگر آن خصلت‌های تکراری مشاهده نمی‌شود. نقش‌آفرینان یا مهمانان ما عکس‌العمل‌های افراد عادی را بروز نمی‌دهند. در اینجا چهار بازیگری که همدیگر را می‌شناسند، روبروی هم قرار می‌گیرند. ممکن است در جاهایی از برنامه خصلت‌های درونی هر کدام از آنها بروز کند ولی بدیهی است که مقدار زیادی هم مراعات و ملاحظه خودشان را می‌کنند. این تفاوت اصلی برنامه «بفرمایید شام ایرانی» با آن برنامه‌ای است که در دنیا تولید شده است. در آن برنامه‌ها، مهمان‌ها همدیگر را از قبل نمی‌شناسند ولی در اینجا نسبت به هم شناخت دارند.

▪ پس چطور قرار است آن جنبه‌های روان‌شناسانه که از خلال روابط این آدم‌ها به دست می‌آید، محقق شود؟

به شکل دیگری بروز پیدا می‌کند. برخی منتقدان می‌گویند این روند تکراری می‌شود ولی اینطور نیست. در روایت ما، بیژن بیرنگ هم به جمع آدم‌ها اضافه شده و این دست تغییرات در کنار مقوله آشپزی قرار دارد. ما در هر برنامه، یک تم و محور موضوعی داریم که در بطن اثر جاری است و به برنامه و دیالوگ‌های آدم‌ها سمت و سو می‌دهد. مثلا در قسمت اول، مساله قضاوت مطرح شده و این چهار نفر مجبورند به هم رای بدهند و حالا می‌پرسیم که آیا قضاوتشان درست است یا خیر، آیا قضاوت حق انسان است یا خیر و... پس در هر برنامه از «شام ایرانی» یک تم درونی جاری می‌شود و به دنبال آن کشیده می‌شویم و با هم یک موضوع را دنبال می‌کنیم. در قسمت اول، این موضوع را پیش کشیدیم که چگونه نسبت به هم قضاوت منصفانه‌ای داشته باشیم و در حالی که با هم رقابت می‌کنیم، دوست و رفیق و هموطن باشیم. اینجاست که مفهوم سفره یا شام بزرگ‌تر می‌شود و مقیاسی از یک جامعه و تفاوت‌های یک ملت را نشان می‌دهد.

▪ شما این روال را در سریال‌های قبلی‌تان هم دنبال می‌کردید؛ مثلا در سریال‌های «همسران»، «خانه سبز» یا «سرزمین سبز»، هر قسمت را به یک مفهوم اختصاص داده‌ بودید، اما آیا چنین برنامه‌ای ظرفیت مناسب برای طرح این موضوعات را دارد؟

این تم‌ها جزو دلمشغولی‌های من است. درست است که «شام ایرانی» در اصل یک برنامه مفرح و سرگرم‌کننده است، ولی نمی‌تواند بی‌هدف و بی‌مفهوم باشد. ما در این برنامه از کنار هم بودن و شام پختن و شوخی کردن، لذت می‌بریم ولی در نهایت به یک مفهوم می‌رسیم.

▪ شما سراغ کسانی رفته‌اید که آشپزی بلد باشند یا برایتان فرقی نمی‌کرد چقدر در این کار چیره‌دست باشند یا بی‌مهارت؟

همه آنها خوب آشپزی کرده‌اند. هر کدام به نحوی تلاش خودشان را کرده‌اند، اما مساله ما آشپزی نیست. مهمانی و همنشینی و گفت‌وگو با هم، از همه چیز مهم‌تر است. آشپزی فقط یک رقابت است. رقابت توام با رفاقت. ما این هنرپیشه‌ها را می‌شناسیم ولی حالا آنها را در فضای دیگری می‌بینیم که شاید بخش‌های پنهان شخصیت خودشان را در آن بروز دهند. مثلا هیچ وقت پیش از این، «اشکان خطیبی»، «مهدی پاکدل»، «رامبد جوان» و «سروش صحت» را این شکلی و در این موقعیت ندیده بودیم. بینش و طرز فکر آنها را در مورد زندگی روزمره ندیده بودیم. بازیگران در این مجموعه، خارج از نقش هستند و در شرایطی متفاوت به سر می‌برند و وجوه تازه‌ای از شخصیت خود را بروز می‌دهند. «شام ایرانی» از نظر من یک «تاک شو» است که با رفتن به خانه چند بازیگر و دیدن آشپزی آنها دنبال می‌شود، نه با نشستن دور یک میز در حالت خشک و رسمی و به صورت پرسش و پاسخ. آنها در این برنامه خودشان را کاملا رها کرده‌اند و خارج از نقش هستند.

▪ آیا اجرای زنده شما در برنامه برای پیش بردن همان تم و مفهومی است که گفتید؟ یعنی اگر حضور زنده نداشتید، ممکن بود مهمانان به سمت موضوعات پراکنده بروند؟

بله، اجرای زنده من یک نوع هدایت و پیش بردن کار است. اما طوری نیست که بگوییم یک خطی از بیرون به مهمان‌ها تحمیل می‌شود و آنها باید دنبالش حرکت کنند. مهمانان کاملا عادی رفتار می‌کنند و همه چیز روی صحنه واقعی و مستند پیش می‌رود. این همان چیزی است که می‌خواستیم به آن برسیم.

▪ میانه خودتان با آشپزی چگونه است؟ علاقه شخصی به آشپزی هم دارید یا این مجموعه را مثل هر سریال دیگری کارگردانی کرده‌اید؟

من عاشق آشپزی هستم. یکی از کارهای لذتبخش زندگی‌ام آشپزی است. به نظرم آشپزی با آن نوع برنامه‌سازی‌ای که من دوست دارم، مشابهت خاصی دارد. شما قورمه سبزی را همه جا می‌خورید ولی اینکه بدانید می‌توانید یک قورمه‌سبزی مختص خودتان را درست کنید و طعم خاص خودتان را به آن بدهید، لذت دیگری دارد. منظورم این است که هر قورمه‌سبزی‌ای، قورمه سبزی خود شما نمی‌شود چون می‌توانید آنجور که دوست دارید، آن را بپزید. این خیلی جذاب است که چطور بپزید و دستپخت خودتان را از بقیه متمایز کنید و همه بگویند این قورمه سبزی بیژن بیرنگ است و بپرسند چه چیز به آن اضافه کرده‌ای که این مزه را می‌دهد؟ این دقیقا همان حسی است که من در این برنامه دارم. یعنی «بفرمایید شام ایرانی» برنامه‌ای ساخته و دستپخت ماست بنابراین روح متفاوتی نسبت به نسخه‌های مشابه خارجی دارد.

▪ شما از جوانی آشپزی می‌کردید یا همین اواخر آن را کشف کرده‌اید؟

همیشه آشپزی را دوست داشتم. کمااینکه خیاطی و آرایشگری را هم دوست دارم. خیلی عاشقانه است که برای کسی که دوستش داری، غذا بپزی، میز را آماده کنی و چاشنی عشق را هم به آن اضافه کنی.

▪ با این علاقه‌ای که به غذا دارید، حتما آدم پرخوری هستید.

اتفاقا زیاد غذا نمی‌خورم. طعم خوب را دوست دارم. طعم غذا برایم مهم است نه اینکه زیاد بخورم یا غذایم دارای ویتامین‌ها و مواد مغذی باشد. در وهله اول برایم مهم است که غذا خوشمزه باشد.

▪ بعضی‌ها می‌گویند، آشپزی مردها بهتر از زنان است چون اغلب آشپزهای مرد که در رستوران‌ها و آشپزخانه‌ها کار می‌کنند، مرد هستند. شما این را قبول دارید؟

ما در قسمت دوم این برنامه به این سوال‌ها پاسخ داده‌ایم. اول می‌گوییم که آشپزی آقایان بهتر است ولی در یک میانگین کلی به این نتیجه می‌رسیم که زن‌ها در مجموع بهتر آشپزی می‌کنند. شاید بهتر باشد اینطور بگویم که مردها آشپزهای بهتری هستند چون همه‌شان آشپز نیستند. به هرحال ما در قسمت دوم مجموعه، به این گونه تفاوت‌های زنان و مردان می‌پردازیم و وارد موضوع تازه‌ای می‌شویم.

▪ شما در این برنامه اصراری نداشتید که بازیگران حتما غذای ایرانی بپزند و سراغ غذاهای فرنگی نروند؟

نه، اغلب وقتی در مورد فرهنگ آشپزی یک ملت صحبت می‌کنیم، تصور می‌کنیم فقط باید به غذاهای سنتی اشاره کنیم درحالی که اینطور نیست. وقتی ما از «طعم» و «آشپزی» حرف می‌زنیم، دیگر یک محدوده جغرافیایی مدنظرمان نیست. روشن است که اسپاگتی در ایران با اسپاگتی در ایتالیا فرق دارد. طعم غذای ما با غربی‌ها و طعم غذای آنها با دیگران فرق دارد ولی ممکن است اسم و ریشه غذاها یکی باشد. تفاوت اصلی از آن ناشی می‌شود که آشپزها اهل کجا هستند و کیستند. نگرش و تبحر آشپزهای برنامه ما ایرانی است و این ایرانی بودن در شکل و ظاهر غذا دیده نمی‌شود بلکه در طعم آن پدیدار می‌شود. عده‌ای می‌گویند اگر برنامه‌تان «شام ایرانی» است، چرا کنار سفره ننشسته‌اید و پشت میز هستید؟ این درست نیست که بگوییم اگر عده‌ای پشت میز یا روی اوپن آشپزخانه غذا می‌خورند، پس خارجی هستند. برای ما طعم مهم است. مثالی را که جای دیگر زده‌ام اینجا هم تکرار می‌کنم؛ نمایشنامه‌های ویلیام شکسپیر (شاعر و نمایشنامه‌نویس انگلیسی) در همه جای دنیا و از جمله ایران بارها اجرا شده و هر کشور و فرهنگی براساس نگرش خاص خود آنها را روی صحنه برده است. پس وقتی نمایشی نوشته شکسپیر را یک گروه ایرانی اجرا می‌کند، نمایشی ایرانی و اجرای ما محسوب می‌شود.

▪ در قسمت‌های بعدی برنامه، همین روند را دنبال می‌کنید یا تغییرات مهمی در آن اتفاق می‌افتد؟

ممکن است طرح اصلی تغییری نداشته باشد. تغییرات ما عمدتا در تم و موضوعاتی است که در هر برنامه دنبال می‌کنیم و به روان‌شناسی آدم‌ها و برخوردهای متفاوت آنها می‌رسیم. هر مهمان با خودش یک روند، یک نگاه و یک طعم و حرف جدید دارد. وقتی این برنامه را می‌بینید، متوجه می‌شوید که دنیای آقایان چقدر با دنیای خانم‌ها تفاوت دارد. یکی از خصوصیات این برنامه این است که متوجه می‌شویم جمع مردانه و جمع زنانه یعنی چه و هرکدام از این محفل‌ها چه حال و فضایی دارند.

▪ جایگاه این برنامه را در میان سریال‌هایی که ساخته‌اید، چطور ارزیابی می‌کنید؟

مایلم بگویم که با دیدن این مجموعه هر قضاوتی که درباره بیژن بیرنگ بشود، این برنامه یک تجربه جدید برای من بوده است. جذابیتش برای من بی‌نظیر بوده و فکر می‌کنم بعد از سال‌ها توانسته‌ام به شکلی جدید با مردم ارتباط صمیمی برقرار و فاصله سال‌های اخیرم را با آنها جبران و تلاش کنم بازهم مردم را بخندانم و شاد کنم.

جواد ماه زاده