درختان شهردوست

یکی از شناخته شده ترین جلوه های طبیعت, درختان هستند, اما متاسفانه جایگاه واقعی آنها در شهرهای امروزی گم شده است چراکه فضاهای شهری در عمل بسیاری از زنجیره های به هم پیوسته طبیعت را درهم شکسته اند

یکی از شناخته‌شده‌ترین جلوه‌های طبیعت، درختان هستند، اما متاسفانه جایگاه واقعی آنها در شهرهای امروزی گم شده است چراکه فضاهای شهری در عمل بسیاری از زنجیره‌های به هم پیوسته طبیعت را درهم شکسته‌اند. واقعیت این است که شهر یک اکوسیستم شامل موجودات زنده اعم از انسان‌ها، حیوانات، گیاهان و محیط‌های مصنوعی است. شاید این روزها آلودگی، دید ما را نسبت به محیط‌های شهری تیره و تار کرده باشد، اما پرواز پرندگانی همچون سارها بیانگر آن است که شهرها هنوز زنده‌اند و برای ادامه بقا به کلیدهای حیاتی همچون درختان نیاز دارند.

● چنار، سازگارترین درخت شهری

یکی از سازگارترین درختان با محیط‌های شهری، چنار است .چنار شرقی که در اغلب شهرهای کشور ما بخوبی رشد می‌کند، درختی بومی است که دامنه پراکنش آن از اوراسیا شروع شده و در نهایت به بالکان و ایران رسیده است. این درخت که در اصل نوعی گیاه دارویی است، در طب سنتی به رفع درد و التهاب شهرت پیدا کرده، اما هدف از کاشت گسترده این درخت در خیابان‌ها و پارک‌ها اغلب تمرکز بر توان بالای آن در بهبود شرایط اقلیم‌های خرد است.

درخت چنار در عین این که نسبت به خشکی، آلودگی، بادهای سرد، خاک‌های متراکم و فشرده و حتی هرس سنگین مقاوم است؛ گونه‌ای سریع‌الرشد و دیرزیست نیز به شمار می‌آید و همین مساله کاشت آن را از نظر اقتصادی و جنبه‌های زیبایی‌شناختی توجیه می‌کند. برگ‌های این گیاه شاخص ایده‌آلی برای سنجش میزان رسوبات جوی است و به همین دلیل اغلب از آن به عنوان شاخص بیولوژیکی هوای شهرها یاد می‌شود. اغلب پرندگان در عین تغذیه از میوه‌های این درخت، از آن برای لانه‌سازی نیز استفاده می‌کنند. میزان رشد و طول عمر این گیاه با وجود این که اغلب نسبت به شرایط محیطی مقاوم است، کاملا به نحوه نگهداری از آن بستگی دارد. ازجمله بیماری‌های شایع درختان چنار می‌توان به بیماری‌های قارچی اشاره کرد که گاهی باعث می‌شود درخت، برگ‌های خود را از دست بدهد.

● بید، درمانگر

درخت بید ازجمله درختانی است که پراکنش بسیار وسیع و گسترده‌ای دارد. تشخیص جنس‌های مختلف این درخت با توجه به هیبریدهای گوناگونی که دارد، گاهی کار بسیار دشواری است. بید برخلاف تصور عامه مردم سریع‌الرشد است، اما دیرزیستی بالایی ندارد. درخت بید گزینه مناسبی برای احیای مناطقی است که درختان آن از بین رفته است. یکی از مهم‌ترین خصوصیات این درخت، جذب آب زیاد از خاک است و درست به همین دلیل است که در مناطق شهری باید حداقل به اندازه ارتفاع درخت در سن بلوغ، بین محل کاشت و ساختمان‌های مجاور فاصله باشد. کاشت این درخت در کنار پیاده‌روها می‌تواند بشدت مشکل‌ساز باشد چراکه ریشه‌های سطحی این درخت می‌تواند براحتی برخی سنگفرش‌ها را جابه‌جا کرده و عبور و مرور عابران پیاده را با مشکل مواجه کند.

در عین حال کاشت این درخت در نزدیکی منابع آب زیرزمینی، لوله‌های فاضلاب و مهم‌تر از آن سپتیک‌تانک‌ها به دلیل آسیب‌های غیرقابل جبران ریشه‌ها به هیچ‌وجه توصیه نمی‌شود. در واقع ریشه‌های سطحی این گیاه حالت تهاجمی دارد و اغلب سه برابر فاصله بین تنه تا تاج پوشش رشد می‌کند، اما مشاهده درخت بید در حومه شهرها اغلب حاوی دو پیام مهم است: حضور آب و همچنین خاک‌های حاصلخیز و مرطوب در منطقه. درخت نورپسند بید و پوست آن در گذشته سابقه طولانی در طب سنتی هندی و درمان سردرد داشته است، اما تولید اسید سالیسیلیک که ترکیب اصلی یکی از مهم‌ترین داروهای امروزی به نام آسپیرین است نیز یکی دیگر از مزایای عمده این درخت زیباست.

● نارون، زیبا اما خطرناک

افراد بسیاری نارون را درخت خوش‌منظری برای منازل مسکونی می‌دانند، اما شکستن ناگهانی شاخه‌ها، مشکلات ریشه‌ها برای زهکش‌ها و پی ساختمان و سر برآوردن ریشه جوش‌ها معمولا کاشت این گیاه را در نزدیکی بنا نامطمئن جلوه می‌دهد. زمان گل‌دهی نارون در اواخر زمستان فرا می‌رسد. این درخت در بخش‌های مرکزی فلات ایران و بخصوص تهران به طور گسترده یافت می‌شود. یکی از مزایای مهم کاشت این درخت در فضاهای عمومی تاثیری است که در افزایش تنوع بیولوژیکی محیط ایجاد می‌کند، مخصوصا گونه چتری آن برای بسیاری از پرندگان و حشرات ایده‌آل است. در عین حال باید توجه داشت درخت نارون نیز همچون بید آب زیادی از خاک جذب می‌کند.

● کاج، سبزترین درخت شهر

گونه‌های همیشه سبز ازجمله کاج‌ها به دلیل حضور تاثیرگذار در فصول سرد، یکی از بهترین گونه‌های درختی شهری قلمداد می‌شود. برگ‌های سوزنی کاج‌ها در گروه‌های پنج تایی و روی شاخه‌های ریز قرار گرفته ‌است، اما چرا این درخت هیچ گاه برگ‌های خود را از دست نمی‌دهد؟ واقعیت این است که درختان همیشه سبز نظیر کاج‌ها نیز برگ‌های خود را از دست می‌دهند، اما برخلاف درختان برگ‌ریز این اتفاق در یک برهه زمانی مشخص برای تمام برگ‌ها روی نمی‌دهد.

روند تکامل این درختان آنها را با شرایط محیطی خاصی ازجمله نور و آب کمتر سازگار کرده است. از دست ندادن برگ‌ها باعث می‌شود گیاهان همیشه سبز نظیر کاج‌ها نه‌تنها بتوانند در فصل زمستان برای خود غذا بسازند، بلکه در عین حال مجبور نباشند در آغاز فصل رشد انرژی خود را صرف رویش مجدد برگ‌ها کنند. برگ این درختان درست همانند دیگر درختان پهن‌برگ، فعالیت حیاتی فتوسنتز را انجام می‌دهد، اما تفاوت رنگ برگ آنها - که اغلب متمایل به سبز تیره است - به دلیل حضور کلروفیل‌های بیشتری است که مسئولیت جذب نور خورشید را در سطحی محدودتر نسبت به سایر برگ‌ها به عهده دارد. در مورد درختان کاج باید به خاطر داشت درختان بلندتر نسبت به کوچک‌ترها در برابر طوفان آسیب‌پذیرتر است؛ بنابراین کاشت آنها در نزدیکی سیم‌های برق و تلفن مشکل‌ساز خواهد بود.

ریشه‌های کاج تفاوت چندانی با گونه‌های برگ‌ریز ندارد، اما می‌تواند دو برابر بیشتر از ارتفاع خود درخت، پراکندگی داشته باشد. اگر چند کاج به دلیل خانه‌سازی قطع شود، ریشه دیگر درختان همسایه آنها نیز بعد از مدتی به دلیل پوسیدگی دچار آسیب جدی خواهد شد. از طرف دیگر کاشت کاج‌ها در مناطقی با خاک کم‌عمق یا بسترهای سنگی به هیچ وجه صلاح نیست، ریشه گیاه نمی‌تواند تا عمق کافی در خاک محکم شود و در این صورت مقاومت چندانی در برابر باد و طوفان نخواهد داشت. لازمه بقای درختان کاج، فشرده نبودن خاک به دلایلی ازجمله حفاری در اطراف آنهاست. باید توجه داشت بسیاری از پرندگان ازجمله گنجشک‌های درختی به لانه‌سازی در میان شاخ و برگ کاج‌ها علاقه دارند.

فرناز حیدری

کارشناس ارشد مهندسی محیط‌زیست