آخرین نفس های چوگان ایرانی

گزارشی ویژه از تلاش خارجی ها برای ثبت ورزش اصیل ایرانی به نام خود

«ما از سال ۸۷ خطرها را احساس کرده بودیم و جلوی توطئه چینی‌ها و قطری‌ها را گرفتیم، ولی به نظر می‌رسد این بار دیگر آذربایجان ۹۰ درصد راه را طی کرده و بعید است دیگر کاری از ما بر بیاید.»

اینها بخشی از جملاتی بود که حمزه ایلخانی‌زاده، رئیس فدراسیون چوگان درخصوص ادعای جدیدی که از سوی بیگانگان برای تصاحب این رشته اصیل‌ ایرانی به راه افتاده بود به زبان آورد. اشک‌های وی در مجمع انتخابات این فدراسیون به حدی نگران‌کننده بود که موج تازه‌ای را برای دفاع از حقانیت این ورزش باستانی ایرانی به راه انداخت. اما این موج به همان سرعت فروکش کرد و در حالی که به روزهای سرنوشت‌ساز اجلاس یونسکو در سال ۲۰۱۳ نزدیک‌تر می‌شویم، کمتر شاهد این هستیم که در محافل ورزشی پیرامون این ورزش اصیل کشورمان بحثی صورت گیرد.

تاریخچه چوگان، این ورزش باستانی ایرانیان در حال تحریف است و انگار همه چیز در داخل کشور از سال‌ها قبل دست به دست هم داده بود تا شرایط به گونه‌ای رقم بخورد که بیگانگان این ورزش را به نام خود ثبت کنند. آذربایجان، همان کشوری که میزبانی اجلاس یونسکو را به عهده دارد از مدت‌ها قبل لابی‌های خود را در این باره انجام داده و در آستانه ثبت این ورزش اصیل ایرانی به نام خود است. آیا ایران می‌تواند در دقیقه ۹۰ ورق را برگرداند و برای سومین‌بار از یک دزدی بزرگ تاریخی ممانعت به عمل آورد؟ این پرسشی است که در اوج ناامیدی، دست‌اندرکاران چوگان کشورمان همچنان امیدوارانه به آن پاسخ می‌دهند.

● قربانی مقاصد سیاسی

اگرچه سال‌های گذشته چین و قطر رایزنی‌های زیادی برای ثبت چوگان به نام خود داشتند، ولی شرایط کنونی که پیش روی این رشته قرار گرفته، با اتفاق‌های مشابه سال‌های قبل کاملا متفاوت است. مسئولان رده بالای این کشور در دو جلسه قبلی که در یونسکو داشته‌اند رایزنی‌های خوبی انجام داده و هزینه‌های زیادی را صرف این موضوع کرده‌اند تا بتوانند چوگان را به نام ورزش اصیل کشور خود به ثبت برسانند. آذربایجان پس از استقلال تلاش‌های زیادی برای هویت سازی انجام داده و در این راه ورزش را به عنوان یکی از ابزارهای مهم مورد توجه قرار داده است تا بتواند از آن به عنوان پلی برای رسیدن به مقاصد سیاسی استفاده کند. مشکلاتی که بین این کشور با ارمنستان بر سر منطقه مرزی و کوهستانی قره‌باغ وجود داشته عامل دیگری است تا آذربایجانی‌ها از راه‌های دیگری وارد این ماجرا شده و کشور هم مرز خود را تحت فشار قرار دهند تا به نوعی این منطقه مرزی را از چنگ ارمنستانی‌ها خارج کنند. بعد از این‌که هم پیمانی باکو با آنکارا برای اعمال فشار به ارمنستان برای آذربایجان نتایج لازم را به دنبال نداشته است آنها همچنان به دنبال راه‌های فرعی دیگری هستند تا این منطقه استراتژیک مرزی را در دست بگیرند که به همین منظور طرح «چوگان، بازی محلی قره‌باغ» را به یونسکو ارائه کرده‌اند و در پی آن هستند این ورزش را به نام خود ثبت کرده و پس از آن، اسب‌های قره‌باغ را به خود نسبت داده و در مراحل بعدی چالش‌های غیرورزشی خود را به مراحل دیگر برسانند. در چنین شرایطی به نظر می‌رسد این ورزش اصیل ایرانی قربانی مقاصد سیاسی کشور آذربایجان شده و جالب آن‌که مسئولان مربوطه در داخل کشور واکنش آنچنانی از خود در یکی دو سال اخیر نداشته‌اند و تلاش‌ها در دقایق‌۹۰ آغاز شده است. مشخص نیست کورسوی امیدی که باقی مانده تا چه حد برای نجات چوگان از دست بیگانگان مفید واقع خواهد شد. آنچه در شرایط کنونی کاملا واضح می‌نماید تلاش همه جانبه آذربایجانی‌ها برای ثبت میراث ایرانیان به نام خود است. آنها که از قبل روی «تار» ایرانی سرمایه‌گذاری کرده بودند تا آن را به اجداد خود نسبت بدهند و پس از آن هم سراغ حکیم نظامی گنجوی شاعر پارسی‌گوی رفتند، حالا به دنبال جعل هویت چوگان هستند.

● ناکامی چین و قطر

چوگان همواره ورزشی بوده که تلاش‌های زیادی برای تغییر هویت آن از سوی بیگانگان صورت گرفته است. گرچه این رشته در داخل کشور هنوز از سوی خیلی‌ها ناشناخته باقی مانده و فعالیت‌های صورت گرفته برای زنده نگهداشتن آن به دلیل نبود‌ حمایت‌های کافی از سوی مسئولان چندان به سرانجام نرسیده است، ولی هنوز هم کسانی هستند که برای حفظ این میراث همیشگی ایرانیان، با همه وجود تلاش می‌کنند. نگاهی به اسناد ثبت شده درباره چوگان نشان می‌دهد ‌همواره از ایران، هند و چین به عنوان مکان‌های تاریخی یاد شده که در آن بازی چوگان جریان داشته‌ است، ولی ایران همیشه در صدر کشورهایی قرار داشته که چوگان را به آن نسبت داده‌اند. مورخان از میدان نقش‌جهان اصفهان به عنوان نخستین مکانی یاد کرده‌اند که در آن بازی چوگان انجام می‌شده است که اسناد زیادی هم در این باره وجود دارد. با این حال، سال ۸۷ چینی‌ها رایزنی‌هایی کردند تا این رشته را در سازمان یونسکو به نام خود ثبت کنند، اما در پی پیشنهاد رسمی دولت چین، ایران نسبت به آن واکنش نشان داد و مانع از جعل هویت این رشته شد. پس از آن نوبت به قطر رسید تا به دنبال ثبت این رشته به نام خود باشد، ولی اقداماتی که مسئولان فدراسیون ایران به کمک سازمان میراث فرهنگی و دیگر نهادها انجام دادند، قطر را هم در این راه ناکام گذاشت تا چوگان همچنان به نام ایران باقی بماند.

● بررسی پرونده چوگان تا آذرماه در باکو

در سال‌های اخیر که این میراث ایرانیان مورد هجوم بیگانگان قرار گرفته است، فدراسیون کشورمان تلاش زیادی به خرج داده تا با کمک دولت بتواند برای همیشه دست آنها را از تجاوز به این ورزش اصیل ایرانی کوتاه کند، ولی این تلاش‌ها در دولت گذشته به نتیجه‌ای نرسید. حمزه ایلخانی‌زاده در این باره می‌گوید: «در دولت گذشته دو بار نزد رئیس دفتر رئیس‌جمهور رفتم، ولی مشغله سیاسی وی به قدری زیاد بود که این کار پیگیری نشد. تنها کاری که صورت گرفت ثبت ملی چوگان بود، ولی ما مدارک خودمان را به طور کامل در اختیارشان قرار دادیم تا آن را در یونسکو به ثبت برسانیم، ولی اتفاقی رخ نداد و هر چقدر هم تلاش کردیم مدارک را به یونسکو ارسال نکردند تا کار به اینجا کشیده شود.»

حجت‌الله دهخدایی، دبیر فدراسیون با اشاره به برگزاری اجلاس آتی یونسکو در باکو به جام‌جم می‌گوید: «قرار است این اجلاس روزهای دوم تا هشتم دسامبر (یازدهم تا هفدهم آذر) به میزبانی کشور آذربایجان برگزار شود که ۶۱ پرونده مربوط به سال ۲۰۱۳ در این اجلاس مورد بررسی قرار خواهد گرفت. یکی از این پرونده‌ها به تقاضای آذربایجان برای ثبت چوگان به نام این کشور است و باید دید در این جلسات چه اتفاقاتی رخ خواهد داد و باید تا قبل از آن تلاش‌های خود را انجام دهیم تا حاضران در این اجلاس به این مهم واقف شوند که چوگان از آن ایرانیان بوده و آذربایجان بدون اسناد تاریخی اقدام به این کار کرده است.»

● شانس بالای میزبان

دبیر فدراسیون چوگان ایران در پاسخ به این سوال ما که در شرایط کنونی کشور آذربایجان با توجه به تلاش‌هایی که انجام داده است چقدر برای ثبت چوگان به نام خود شانس دارد، توضیح می‌دهد: «به نظر می‌رسد آنها از شانس خیلی بالایی برخوردارند، چرا‌که دو بار در مقر یونسکو جلسه بررسی پرونده را در این باره داشته‌اند و از ایران کسی حضور نداشت تا از حقانیت ما دفاع کند. متاسفانه سازمان میراث فرهنگی در دولت قبلی یا از این موضوع مطلع نشده‌ یا آن را مسکوت نگه داشته بود! آذربایجانی‌ها در این مدت لابی‌های خود را انجام داده‌اند و برای این کار نیز هزینه کرده‌اند تا در اجلاسی که اتفاقا میزبان آن هم هستند، بتوانند چوگان را به نام خود ثبت کنند.» اما با توجه به ناآگاهی یا سکوت سازمان میراث فرهنگی دولت گذشته در قبال اتفاق‌های پشت پرده توسط کشور آذربایجان، فدراسیون ایران چگونه از این ماجرا پرده برداشت؟ این پرسشی است که دهخدایی در پاسخ به آن می‌گوید: «کمتر از یک ماه قبل ما از طریق یکی از دوستان فرهنگی خود از این ماجرا آگاه شدیم. وی که از علاقه‌مندان به مسائل روز فرهنگی کشورهای مختلف است در بررسی‌های خود از برنامه‌های آتی یونسکو به این ماجرا پی برد و ما را در جریان قرار داد که ما هم بلافاصله پس از بررسی‌هایی که داشتیم آن را رسانه‌ای کردیم تا هر کسی هر کمکی می‌تواند انجام بدهد. همزمان به دفتر رهبر معظم انقلاب در این باره نامه نوشتیم و دفتر ریاست جمهوری، وزارت خارجه، وزارت ورزش، مجلس شورای اسلامی، کمیته ملی المپیک، سازمان میراث فرهنگی و... را در جریان قرار دادیم. آقای نجفی، رئیس سازمان میراث فرهنگی نیز بلافاصله به یونسکو نامه فرستاد و مراتب اعتراض ایران را به این اقدام کشور آذربایجان اعلام کرد.»

● آخرین اقدامات

دبیر فدراسیون چوگان درباره آخرین اقداماتی که در این باره انجام یافته است نیز به جام‌جم می‌گوید: «ما در جام سامان که چندی پیش برگزار شد، از سفرای کشورهایی که در اجلاس آتی یونسکو نماینده دارند دعوت کردیم و آنها توجیه شدند ‌چوگان از آن ایران است. بعد از این مسابقه هم سفرای حاضر تاکید کردند با نماینده کشورشان در یونسکو تماس خواهند گرفت و موضوع را با آنها در میان خواهند گذاشت. هفته گذشته نیز به وزارت خارجه نامه ارسال کردیم تا از سفارتخانه‌های ایران در کشورهای دیگر بخواهند در این باره تلاش‌های خود را انجام داده و رایزنی داشته باشند. حتی درخواست دادیم در دو اجلاس دیگری که قبل از اجلاس سالانه یونسکو برگزار می‌شود دکتر ظریف و شخص رئیس‌جمهور در این باره به اظهار نظر بپردازند و از این میراث ایرانی دفاع کنند. در واقع این آخرین شانس‌های ما است و حتی اگر در اجلاس‌های اخیر این موضوع خارج از دستور کار باشد از مسئولان کشورمان خواهش می‌کنیم برای دفاع از حقانیت میراث ایرانیان این کار را انجام بدهند.»

وی در این باره توضیح می‌دهد: «ما یک فیلم درباره پیدایش چوگان تهیه کرده‌ایم که به همراه بروشوری از زمان هخامنشی تاکنون در اختیار نهاد ریاست جمهوری و وزارت خارجه قرار داده‌ایم. به نظر می‌رسد همه کارهایی که باید انجام می‌دادیم صورت گرفته و حتی با دکتر ارنست، رئیس سابق فدراسیون جهانی چوگان هم در این باره رایزنی‌های خوبی داشته‌ایم و جالب این‌که وی و همکارانش از داخلی‌ها بیشتر این ماجرا را پیگیری می‌کنند. امیدواریم در جلسه یونسکو دکتر سعیدآبادی بتواند به خوبی از این موضع دفاع کند و پرونده را بازگرداند. این دلیل نمی‌شود که چون دولت ایران در گذشته اقدامات لازم را به عمل نیاورده و آذربایجان زودتر از ما در یونسکو تشکیل پرونده داده، پس ما هم کوتاه بیاییم.»

● یک پرسش و پاسخ

چوگان جزو رشته‌هایی بوده که همواره مورد حمایت رهبر معظم انقلاب قرار داشته و ایشان در چند مورد پیرامون احیای این رشته اصیل ایرانی توصیه‌های لازم را داشته‌اند، ولی پرسش بزرگی که در این باره وجود دارد این است که چرا نسبت به این رشته به اندازه لازم توجه نشده و کار به جایی رسیده که بیگانگان به دنبال ثبت جهانی آن به نام خود هستند. رهبر معظم انقلاب، آبان‌۷۵ به مسئولان ورزش کشور در خصوص ورزش‌های بومی و اصیل توصیه‌های لازم را کردند و حتی نام چوگان را بر زبان آورده و عنوان کردند: در حال حاضر در دنیا این رشته برگزار می‌شود، ولی در ایران از آن اطلاعات لازمی در اختیار عموم مردم قرار ندارد. ایشان اسفند سال گذشته در دیدار با قهرمانان المپیک و پارالمپیک بار دیگر به ورزش چوگان اشاره کردند و گفتند: «من چند سال قبل که دوستان ورزشی اینجا آمده بودند و ملاقات کردند از چوگان اسم آوردم. چوگان ورزش ایرانی‌هاست. مال ما هم است. ورزش خوبی هم هست، ورزش سرگرم‌‌کننده و شادی هم هست. استعداد این ورزش در ایران وجود دارد. اگر وجود نداشت پیش نمی‌آمد. در طول تاریخ ورزش چوگان در ایران معروف بوده است.» به هر روی این اتفاق ناگوار در حال رخ‌دادن‌ و جای بسی تاسف است که در آخرین لحظات به فکر افتاده‌ایم این میراث اصیل ایرانی را نجات بدهیم.

● نگاهی به تاریخچه چوگان

درباره تاریخچه این ورزش اظهارات مختلفی را می‌توان یافت ، ولی مهم‌ترین تاریخچه‌ای که از این بازی اصیل ایرانی در دسترس بوده این است که این بازی از حدود ۶۰۰ سال قبل از میلاد در ایران شکل گرفته و در دوره هخامنشیان بازی می‌شده است. چوگان ‌هنگام کشور‌گشایی داریوش اول در هند‌ در آن سرزمین رواج یافت. همچنین در دوره ساسانیان بخشی از فرهنگ بازی‌های این دوره بوده است. رودکی ، نخستین شاعری است که پس از اسلام از چوگان صحبت می‌کند و فردوسی نیز بکرات از آن نام می‌برد. فردوسی، قصه چوگان بازی سیاوش و افراسیاب را به نظم در آورده است. سعدی، حافظ، ناصرخسرو و مولانا هم به چوگان اشاره کرده‌اند. مغولان پس از حمله به ایران و در زمانی که با فرهنگ و هنر ایران آشنا می‌شوند چوگان بازی را نیز یاد گرفته و در سراسر امپراتوری وسیع خود رواج می‌دهند. می‌‌توان گفت‌ گرایش کشورهای شرق آسیا به چوگان به همین دلیل است. از این دوره به‌عنوان جدی‌ترین برهه خروج چوگان از ایران یاد می‌شود.

البته اسناد تاریخی نشان داده‌‌ شاه‌عباس چوگان باز بوده است و حتی پیش از این‌که به اصفهان بیاید در قزوین که پایتخت ایران بوده چوگان بازی می‌کرده است. همچنین میدان نقش‌جهان اصفهان برای چوگان بازی بنا شده بود. اروپاییان در زمان صفویان و در زمان استعمار خود در هند با این بازی آشنا شدند و افسران انگلیسی نیز به طور حرفه‌ای چوگان را در باشگاه کلکته آموخته و با خود به انگلیس بردند. بعدها نیز ورزش‌هایی از قبیل گلف و هاکی پدید آوردند که دسته‌های استفاده شده در این بازی‌ها به همان چوب چوگان برمی‌گردد. سال ۱۸۶۰ (میلادی) چوگان در انگلیس متداول می‌شود. سپس از این کشور به آمریکای جنوبی می‌رود و به شدت رواج می‌یابد چنانکه اکنون چوگان در آمریکای جنوبی از همه جای دنیا بیشتر بازی می‌شود و طرفداران بسیاری نیز دارد.

این ورزش در ایران پس از صفویان کم کم رو به فراموشی رفت. البته در زمان پهلوی، در ارتباط با اروپاییان، چوگان دوباره مورد توجه قرار گرفت، ولی مانند گذشته رواج نیافت. امروزه سعی می‌شود توجه بیشتری به این ورزش نشان داده شود. چوگان بازی بی‌انگیزه‌ای نبوده‌ و کاملا یک بازی استراتژیک است که آمادگی سوار و اسب را با هم نیاز داشته است. سوار و اسب در بازی چوگان مشق رزم می‌کردند. اسب وقتی مقابل مانعی قرار می‌گیرد، فرار می‌کند، اما اسب چوگان به سمت مانع رفته و خود را در شرایطی قرار می‌دهد که سوار‌ چوگان بزند. اسبی که خود را با شرایط چوگان‌باز در میدان تطبیق می‌دهد براحتی در میدان جنگ نیز حضور می‌یابد.

علی رضایی