تاریخ نگاری عصر صفوی

روی کار آمدن دولت صفوی که با هویتی دینی پس از مدت ها حکومتی ملی در ایران شکل دادند و بر همین اساس درگیری ها و جنگ و نزاع فروانی با همسایه های غربی و شرقی خویش، به طور مشخص در غرب …

روی کار آمدن دولت صفوی که با هویتی دینی پس از مدت ها حکومتی ملی در ایران شکل دادند و بر همین اساس درگیری ها و جنگ و نزاع فروانی با همسایه های غربی و شرقی خویش، به طور مشخص در غرب با عثمانی و در شرق با ازبکان داشتند، باعث شد که تغییر و تحولی اساسی در نگرش تاریخ نویسان این دوره به وجود آید. ویژگی بارز آثار تاریخی این دوره، شکل جدید دوره بندی تاریخی بر اساس اندیشهٔ شیعی است ضمن این که در این دوره بسیاری از مورخان سنّت

تاریخ نگاری پیشین را ادامه دادند و در نگارش، شیوهٔ رایج در نوشته های فارسی را برگزیدند.

علی رغم اینکه در این دوره آثار تاریخی بسیاری از سوی مورخان تألیف شد، به طور کلی از سدهٔ دهم محتوای کتاب های تاریخی تنزل یافته و در متون تاریخی به نقد و ارزیابی منابع تاریخی و تحلیل رویداد ها کمتر توجه شد. در واقع نقد تاریخی مورد غفلت قرار گرفته است.‏

آثار تاریخی این دوره را می توان به سه دسته عمده تقسیم بندی کرد: ۱. تاریخ های عمومی ۲. تاریخ های دودمانی (آثاری که در بارهٔ خاندان صفویان تحریر شده است) ۳. تاریخ های عمومی (آثاری که موضوع آنها تاریخ ایران، اسلام و سلسه صفویه می باشد) ذیلاً به اختصار به شرح هر یک از موارد پیش گفته پرداخته می شود:‏

تاریخ های عمومی: در این دوره برخی تاریخ نگاران به پیروی از میر خواند (مؤلف تاریخ روضهٔ الصفا ) و خواند میر (نوهٔ میر خواند و مؤلف کتاب حبیب السیر ) به نگارش تواریخ عمومی توجه نشان داده اند ‏تاریخ های دودمانی: همان گونه که اشاره شد برخی از آثار تاریخی در دورهٔ صفویه منحصراً به ثبت و ضبط اخبار و سرگذست خاندان صفوی پرداختند که از آن به عنوان تاریخ نگاری دودمانی صفویان یاد می شود.

قدیمی ترین اثر در بارهٔ تاریخ سلسلهٔ صفوی، صفوهٔ الصفا تألیف ابن بزّاز است. صفوهٔ الصفا نخستین منبع مورخان آن دوره در بارهٔ روایات داستان گونه از قدرت گرفتن شاه اسماعیل اول و اجدادش بود. از دیگر آثاری که در ردیف تاریخ دودمانی صفوی جای می گیرد کتابی است که در اوایل سلطنت شاه تهماسب صفوی، توسط امیر سلطان ابراهیم امینی هروی با عنوان فتوحات شاهی تآلیف شده است. این کتاب در مورد تاریخ سلطنت شاه اسماعیل اول نوشته شده است. هروی در تاریخ نگاری پیرو شیوهٔ تاریخ نگاری ظفرنامهٔ شرف الدین علی یزدی بود. وی در تألیف اثر خود از صفوهٔ الصفا نیز استفاده کرده و کتاب او از منابع مهم مورخان دورهٔ صفوی در تألیف تاریخ سلطنت شاه اسماعیل اول به حساب می آید. همچین در همین راستا حسن بیگ روملو، قورچی باشی و مورخ دربار شاه تهماسب، احسن التواریخ را نوشت. وی که شاهد عینی بسیاری از رخدادها و وقایع دوران شاه تهماسب بوده است، با رعایت توالی تاریخی و بدون توجه به سنّت تاریخ نگاری ما قبل خویش، به شرح وقایع دورهٔ شاه تهماسب پرداخت. کتاب دیگر در زمینه تاریخ دودمانی صفوی کتابی است ه با عنوان جهانگشای خاقان توسط نویسنده ای گمنام در فاصلهٔ سال های ۹۴۸ تا ۹۵۵، نوشته شده است. ظاهراً نویسندهٔ ناشناختهٔ این کتاب شیعه مذهب بوده و به شیوه ای داستانی به شاه اسماعیل جایگاهی الهی قائل شده است.

تاریخهای عمومی در بارهٔ ایران، اسلام و صفویان: عده ای از مورخان این دوره به تألیف تاریخ عمومی ایران، با تأکید بر تاریخ حکومت پادشاهان صفوی، توجه نشان داده اند. به عنوان نمونه می توان از آثاری که در این دوره در زمینه تواریخ عمومی ایران، اسلام و صفویان به رشته تحریر در آمده اند موارد ذیل را برشمرد:

لب التواریخ، تألیف یحیی بن عبد اللطیف قزوینی در ۹۴۸، جواهر الاخبار تألیف بوداق منشی قزوینی در ۹۸۴، خلد برین تألیف میرزا محمد یوسف واله اصفهانی در ۱۰۷۸، و تاریخ سلطانی تألیف سید حسن بن مرتضی حسینی استر آبادی در ۱۱۱۵. این مورخان علاوه بر مشاهدات عینی و شخصی خویش، عموماً تحت تأثیر دیگر آثار این دوره، از جمله صفوهٔ الصفا و فتوحات شاهی و تاریخ عالم آرای عباسی، بودند.

رضا نصیری