گل آقا در نگاه تاریخ

همه چیز با انتشار شماره ۵۶۴ هفته نامه گل آقا در دوم آبان ماه ۱۳۸۱ شروع شد شماره ای که مُهر آخرین شماره را بر خود داشت وعنوان سرمقاله آن «خداحافظ» بود خبر برای هیچ کس باورکردنی نبود, حتی خود طنزپردازان و همکاران گل آقا

همه‏چیز با انتشار شماره ۵۶۴ هفته‏نامه گل‏آقا در دوم آبان ماه ۱۳۸۱ شروع شد. شماره‏ای که مُهر آخرین شماره را بر خود داشت وعنوان سرمقاله آن «خداحافظ» بود. خبر برای هیچ‏کس باورکردنی نبود، حتی خود طنزپردازان و همکاران گل‏آقا. بسیاری فکر می‏کردنداین هم یک نوع شوخی گل‏آقایی است، شوخی سیزده به مناسبت آغاز سیزدهمین سال انتشار. اینک مهم‏ترین چیز، اطمینان به صحت‏خبر بود. تمام تلفن‏های گل‏آقا بی‏وقفه اشغال شد. خوانندگان و خبرنگاران. صبح روز بعد خبر در همه جا انتشار یافت. انعکاسی که مثل‏همه این سال‏ها از صافی «جناحی» گذشته بود، این را از تفاوت سبک خبرها و تیترهای انتخابی می‏شد فهمید.

● پشت پرده چه خبر است؟

حال مهم‏ترین سؤال این بود: گل‏آقا چرا تعطیل شد؟ گرچه علت این تعطیلی خودخواسته دلایل شخصی اعلام شد اما هرکس به‏دنبال جوابی می‏گشت که باورهای خودش را تأیید کند و باب تحلیل‏ها و اظهارنظرها گشوده شد. رادیو بی‏بی‏سی از مشکلات مالی گفت‏و یک روزنامه جناح راست از اُفت تیراژ خبر داد. سیدابراهیم نبوی گفت آن صندلی که بیست سال کیومرث صابری فومنی بر آن نشست‏و طنز نوشت، هرگز با برخاستن او توسط فرد دیگری اشغال نخواهد شد و نیک‏آهنگ کوثر دهه هفتاد را دهه گل‏آقا نامید. مسعود بهنوداصل حکایت را از تصمیمی برشمرد که شرایط موجود را برای طنز مساعد نمی‏بیند و با زبان بی‏زبانی می‏خواهد بگوید حرف حساب‏شنیده نمی‏شود و دکتر پورنجاتی نوشت اگر گل‏آقا واقعاً سوفاف بود پس اکنون وای به حال آشپز و دیگش!

حسین شهیدی پژوهشگر دانشگاه آکسفورد تداوم چاپ گل‏آقا طی ۱۲ سال را با در نظر گرفتن وضعیت مطبوعات ایران، توفیقی‏بزرگ خواند. یک دانشجوی علوم سیاسی اقدام گل‏آقا را رهاندن خود از اتهام تاریخ برشمرد و خواننده‏ای دیگر نوشت که گل‏آقا در آینده‏به عنوان معلم و پناهگاه نسل جدیدی از طنزنویسان ادیب و ادیبان طنزنویس شناخته خواهد شد.

روابط عمومی مؤسسه گل‏آقا در همان ایام با اعلام قطعی بودن تعطیلی هفته‏نامه و رد دلایل مالی، متوسط تیراژ هفته‏نامه گل‏آقا درسال جاری را ۳۷/۶۰۰ نسخه اعلام کرد و کیومرث صابری در جلسه خداحافظی با طنزپردازان هفته‏نامه گفت: اجازه دهید روزه سکوتم‏را نشکنم.

این آغاز راه است‏

اما هفته‏نامه گل‏آقا چه بود؟ و چرا توقف انتشار آن تا این اندازه بحث‏انگیز شد؟

انتشار هفته‏نامه گل‏آقا پیامد ایجاد ستون «دو کلمه حرف حساب» بود. ستون طنزی که از سال ۶۳ در صفحه ۳ روزنامه اطلاعات به‏چاپ رسید، طنز سیاسی بعد از انقلاب را احیاء کرد و به سرعت محبوب و پرطرفدار گشت. شش سال بعد صابری با جمع‏آوری‏طنزپردازان قدیمی اولین نشریه طنز سیاسی بعد از انقلاب را منتشر کرد. نشریه‏ای که در آن برای اولین بار کاریکاتور مسؤولان نظام‏کشیده شد. اما صابری در همان زمان هم اعلام کرد که خود را فرزند انقلاب و انتقاد را وظیفه‏اش می‏داند و با این کار قصد دارد که پیوندبین مسؤولان و مردم را محکم‏تر کند.

شاید بتوان چند ویژگی عمده را در ۱۲ سال انتشار این هفته‏نامه برشمرد:

۱) ایجاد سبک در طنزنویسی: سبکی که به مرور سبک گل‏آقایی نام گرفت. در این نوع طنز ـ که مشخصه‏های آن به صورت‏یادداشت‏ها و مقالاتی در سالنامه‏های گل‏آقا به چاپ رسید ـ، طنز قصد توهین و افتراء و ناسزا نداشت. بدون غرض‏ورزی و منفعت‏طلبی‏نوشته می‏شد. از تمسخر افراد یا کریه کشیدن چهره‏شان خودداری می‏شد. به عبارتی چاقوی جراحی بود نه کارد سلاخی. صابری در مقام‏صاحب‏امتیاز، مدیرمسؤول و سردبیر هفته‏نامه تک‏تک آثار را قبل از چاپ مشاهده می‏کرد و اجازه نمی‏داد مطلبی که در آن رگه‏هایی ازتسویه حساب شخصی، برخورد کورکورانه و لحن زننده وجود داشت به چاپ برسد. آنجا که هیچ‏کس را جرأت بیان مطلبی نبود باشگردی طنازانه حرف خود را می‏زد و زمانی که همه می‏کوبیدند، فتیله چراغ را پایین می‏کشید زیرا که می‏خواست این چراغ روشن وباقی بماند.

۲) وفاداری به زبان و ادبیات فارسی: نثرش پیراسته و درست بود و غلطهای رایج‏

مطبوعات را نداشت. تا جایی که به پاس این تلاش از فرهنگستان زبان و ادب فارسی لوح تقدیر دریافت کرد. دقت و وفاداری در اصول‏صحیح نگارش زبان باعث شد که حتی در تحریریه گل‏آقا جزوه ویرایش ویژه نشریات گل‏آقا تدوین گردد و مسؤولان آمایش نشریه‏موظف بودند ضمن مطالعه آن، دقت کافی را در ویرایش آثار مبذول کنند چه این اثر یک داستان طنز باشد و چه خبرِ یک کاریکاتور.صحیح‏نویسی یکی از دغدغه‏های صابری بود که همیشه حرفه اصلی خود را معلمی می‏خواند.

۳) تربیت نسل جدیدی از طنزنویسان و کاریکاتوریست‏ها: در زمانی که میراث طنزپردازان کشور گروهی از افراد میانسال‏بودند، فضایی فراهم آورد تا جوانان علاقه‏مند به طنز و کاریکاتور بتوانند ضمن حضور در کنار پیشکسوتان و دریافت تجریبات آنها درصفحات هفته‏نامه گل‏آقا آثارشان به چاپ برسد و مطرح شوند. آموزش را یکی از مهم‏ترین وظایف خود می‏دانست و چه با برقراری‏کلاس‏های مختلف و چه با روش سنتی انتقال تجربه این امر همت می‏گماشت حتی اگر این جوانان بعدها با سبک و سیاق دیگر و درجایی دیگر مشغول به کار می‏شدند زیرا به این نکته نظر داشت که هر جا بروند در هر حال زیر آسمان ایران کار می‏کنند.

۴) ساختارشکنی و ایجاد قالب‏ها و پیام‏های نو: هفته‏نامه گل‏آقا با حضورش کلیشه‏های رایج را شکست و در هر دوره با توجه به‏مقتضیات زمان فرم‏ها و قالب‏های جدیدی را ابداع کرد تا ضمن وفادار بودن به اصل طنز، فرزند زمانه خود باشد. ایجاد شعار «گل‏آقا به‏شما اعتماد دارد» که قادر می‏ساخت علاقه‏مندان به نشریه در هر ساعت شبانه‏روز با سفارش تلفنی، موارد درخواستی خود را دریافت‏کنند و سپس بهای آن را بپردازند با استقبال فراوان خوانندگانی که گاه فقط از روی کنجکاوی و امتحان این شعار تماس می‏گرفتند روبروشد و حس جدیدی از اعتماد و احترام را بین گل‏آقا و خوانندگانش ایجاد کرد.

۵) حضور در عرصه‏های مختلف فعالیت‏های اجتماعی: طنزپردازان که در باور سنتی بسیاری از مردم به عنوان افرادی لوده وبی‏قید و هرهری مذهب به‏شمار می‏آمدند در موقعیتی قرار گرفتند که با نام طنز در بسیاری از فعالیت‏های اجتماعی نه تنها سهیم باشندبلکه به اعتبار نام‏شان مردم نیز در آن فعالیت‏ها سهیم گردند. در همه این سال‏ها گل‏آقا کمک‏های مالی مردمی را سامان داد که آنجا رامرکزی معتبر و مطمئن برای مشارکت در اقدامات انسانی می‏دانستند، امضای گروهی طنزنویسان بر پای بسیاری از بیانیه‏های اجتماعی‏قرار گرفت و بسیاری از ویژه‏نامه‏های هفته‏نامه گل‏آقا در جهت تشویق مردم به شرکت در فعالیت‏های اجتماعی و خداپسندانه از اهدای‏خون گرفته تا صرفه‏جویی در مصرف آب، منتشر شد.

۶) تکریم و تقدیر از پیشکسوتان: در کنار بهاء دادن به جوانان، گل‏آقا از سرمایه‏های عرصه طنز غفلت نکرد و با برگزاری مراسم‏تجلیل از طنزپردازان قدیمی رسم ادب را به جای آورد.

۷) توجه به مراکز درمانی، دانشگاهی و پژوهشی: شاید کمتر نشریه‏ای را بتوان پیدا کرد که فهرست مشترکین رایگان آن به تعددهفته‏نامه گل‏آقا بوده باشد. بسیاری از مراکز در فهرست مخصوص بخش اشتراک هفته‏نامه گل‏آقا قرار داشتند. در این فهرست هم نام‏بسیاری از مؤسسات درمانی و بهزیستی به چشم می‏خورد که گفته بودند هفته‏نامه گل‏آقا تنها مرهم تسکین‏بخش بیماران دیالیزی یاسالمندشان است و هم نام بسیاری از مراکز علمی و دانشگاهی که هفته‏نامه گل‏آقا را به عنوان یکی از نشریات معتبر برای کتابخانه‏شان واستفاده مراجعان می‏خواستند.

۸) آگاهی‏بخشی سیاسی به زبان طنز: بسیاری از فرزندان نسل انقلاب از طریق نشریه گل‏آقا بود که با نام و چهره مسؤولان‏سیاسی کشورشان آشنا شدند. ایرانیان خارج از کشور گل‏آقا را منبع معتبری برای پیگیری اخبار کشورشان می‏دانستند و بسیاری از افرادداخل کشور اخبار روز جامعه را از طریق اخباری که در ستون‏ها و قالب‏های مختلف هفته‏نامه داده می‏شد، کسب می‏کردند.

۹) پوشش گستره‏ای از مخاطبان وسیع و متفاوت: هفته‏نامه گل‏آقا خیلی سریع‏

خوانندگان مختلفی را جذب کرد از قشر عادی مردم تا مسؤولان نظام، چهره‏های فرهنگی و هنرمندان. گواه این حرف فهرست اشتراک‏خوانندگان این نشریه و اظهارنظرهایی است که در طول این سال‏ها از افراد مختلف گردآوری شده است. امید است که روزی این‏اظهارنظرها و نامه‏های خوانندگان گل‏آقا به تمامی منتشر شود تا میزان ارتباط و علاقه دوسویه گل‏آقا و خوانندگانش را آشکار کند.

۱۰) ایجاد فضای کاری مناسب: هنوز هم با وجود اقبالی که بعد از دوم خرداد نسبت به ستون‏های طنز و کاریکاتور در مطبوعات‏کشور به وجود آمده کمتر طنزپردازی است که از وضعیت پایداری در این نشریات برخوردار باشد اما در هفته‏نامه گل‏آقا کمتر طنزنویس‏یا کاریکاتوریستی بود که از حقوق ثابت برخوردار نباشد. ایجاد فضایی مناسب و آرام برای طنزپردازان، احترام ویژه‏ای بود که به هنرمندگذاشته می‏شد. بسیاری از بازدیدکنندگان مجموعه گل‏آقا و خبرنگاران خارجی که به کرّات برای تهیه گزارش به مؤسسه گل‏آقا می‏آمدند ازدیدن مجموعه‏ای با این وسعت و امکانات در خدمت طنز شگفت‏زده می‏شدند. این عمارتی بود که سنگ اولیه آن را هفته‏نامه گل‏آقا بناکرد.

۱۱) انتشار منظم و بی‏وقفه: در طی انتشار ۵۶۴ شماره هفته‏نامه حتی یک شماره نبود که به دلایل محتوایی یا فنی منتشر نشود یاانتشار آن به تأخیر بیفتد. خوانندگان هفته‏نامه گل‏آقا

آن‏قدر به انتشار منظم آن خو کرده بودند که اگر به عللی در بخش توزیع، هفته‏نامه چند ساعتی دیرتر بر روی دکه مطبوعاتی قرار می‏گرفت‏با تلفن‏های مکرر خود زبان به اعتراض می‏گشودند. مشکلات کار منظم مطبوعاتی برای اهل فن این عرصه پوشیده نیست اما با همت‏مجموعه همکاران گل‏آقا و مدیریت صابری این نظم در روال کار هفته‏نامه گل‏آقا برقرار شده بود.

همه آنچه گفتیم تنها در مورد هفته‏نامه گل‏آقا بود. خود گل‏آقا به عنوان کیومرث صابری ماجرای جداگانه‏ای دارد. همان‏طور که مجموعه‏گل‏آقا به عنوان یک مرکز طنز و کاریکاتور که هنوز با انتشار ماهنامه گل‏آقا و هفته‏نامه بچه‏ها...گل‏آقا و انتشار کتاب و برگزاری مسابقه به‏فعالیت خود ادامه می‏دهد، حدیث دیگریست.

شاید به نظر بیاید که دربرشمردن ویژگی‏های هفته‏نامه گل‏آقا جانبدارانه سخن گفته یا آن را بی‏عیب و نقص توصیف کرده‏ام. این‏طورنیست. خود صابری همیشه و در مناسبت‏های مختلف گفته بود که از آنچه به عنوان هفته‏نامه گل‏آقا عرضه می‏شود تنها پنجاه درصدرضایت دارد. باب بحث و انتقاد همیشه در این زمینه گشوده بوده و اظهارنظرهای مختلفی هم مطرح شده است. عده‏ای از عدم جسارت‏گل‏آقا گفته‏اند، بعضی دیگر از عدم نوآوری و تکرار روش‏های قدیمی و گروهی حتی از شیوه مدیریت هنری که در مجموعه گل‏آقا بودانتقاد کرده‏اند. اما نگاه این مقاله از منظری متفاوت است. در مورد هفته‏نامه گل‏آقا به عنوان یک نشریه می‏توان مطالب مختلفی نوشت وآثار و شیوه کار آن را نقد و تحلیل کرد. این امر مهم ـ که باید انجام شود ـ کمکی در ادامه راه طنز و طنزپردازان است. اما از نگاهی دیگرهفته‏نامه گل‏آقا تنها یک نشریه نبود و فقط به گل‏آقا یا مجموعه همکارانش تعلق نداشت. هفته‏نامه گل‏آقا برای ملتش جز شادی وامیدواری و صلح نخواست و نشان داد که کار منسجم و منظم جمعی و امکان‏پذیر است. به آینده اندیشید و اگر این قول معروف رابپذیریم که خوانندگان طنز از سطح بینش و آگاهی بیشتری نسبت به خوانندگان معمولی برخوردارند، در ارتقاء سطح بینش و آگاهی‏مردمش کوشید. میزان انعطاف و انتقادپذیری مسؤولان را افزایش داد - هنوز صابری از انتقادات و برخوردهای گاه بسیار تندی که از طرف‏افراد مختلف به سمت گل‏آقا می‏آمد سخنی نگفته است - . هفته‏نامه گل‏آقا با همه ضعف‏ها و کاستی‏هایش در نگاه تاریخ یک جریان‏فرهنگی خواهد بود که تحلیل‏گران و پژوهشگران آینده به قضاوتش خواهند نشست و پیامش را خواهند شنید. جای خالی آن، تنها فقدان‏یک مطبوعه نیست. نگرانی از دست دادن چیزی است که من نام آن را لبخند امید و آرامش می‏گذارم.