معیارهای ارزیابی منابع مرجع اینترنتی

توجه به معیارهای ارزیابی قبل از استفاده از هر نوع اطلاعات و منبع دسترس پذیر از طریق اینترنت امری ضروری است و نباید تصور كرد هر نوع اطلاعاتی كه در این محیط منتشر می شوند معتبر هستند

با توجه به افزایش روزافزون حجم منابع اطلاعاتی، ارزیابی این نوع منابع به خصوص منابع مرجع، به عنوان یکی از مهمترین ابزارهای دسترسی به اطلاعات که استفاده از دانش بشری را برای استفاده‌ كنندگان آسان می کند و نقش مهمی در پاسخگویی به سؤالات و رفع نیازهای اطلاعاتی کاربران دارد، از اهمیت بسیاری برخوردار است. در این راستا، با توجه به انتشار بسیاری از منابع مرجع در اینترنت (رایگان / غیر رایگان) كتابداران باید علاوه بر شناسایی و استفاده از آنها برای پاسخگویی به پرسشهای كاربران، با استفاده از معیارهای ارزیابی خاص منابع مرجع اینترنتی، اعتبار و ارزش آنها را بررسی كرده و نسبت به این امر اطمینان حاصل كنند. در این مقاله، با توجه به اهمیت ارزیابی این نوع منابع، متون مرتبط با این حوزه مورد بررسی قرار گرفته و سیاهه وارسی مربوط به معیارهای ارزیابی منابع مرجع اینترنتی ارائه می گردد.

۱) مقدمه

اطلاعات مهمترین منبع باارزش و راهبردی، و پایه و اساس توسعه اجتماعی، اقتصادی و رشد علوم و فناوری در هر كشور به شمار می رود. امروزه، در جامعه مبتنی بر فناوری اطلاعات و با بهره گیری از نظام های نوین اطلاع رسانی، امكان برقراری ارتباط میان ذهن ها و اندیشه های متفاوت و مبادله وسیع , سریع و جهانی اطلاعات فراهم گردیده است.

توسعه فناوری های مخابراتی مناسب، برای انتقال اطلاعات و همچنین وابستگی تمامی ابعاد زندگی اجتماعی انسان به اطلاعات، سبب ایجاد شرایط نوینی در حیات اجتماعی شده است كه از آن به " جامعه اطلاعاتی " تعبیر می شود. بدین ترتیب به دلیل ارتباط های گسترده و فناوری های جدید، جریان تولید اطلاعات در قالب انتشارات مختلف آهنگ بسیار سریعی یافته است. بنابراین، برای استفاده بهتر و دسترسی سریع تر به اطلاعات، بشر نیازمند ابزارهایی است كه این حجم وسیع اطلاعات را به شیوه ای مناسب سازماندهی كرده و دسترسی به آنها را تسریع و تسهیل كنند. در این راستا منابع مرجع ابزار كمكی مناسبی محسوب می شوند. این منابع، اطلاعات و دانش بشری را گردآوری كرده، نظم و سازمان می بخشند، به گونه ای كه به سهولت و با صرف كمترین زمان، امكان دستیابی به آنها فراهم می شود.

اما، اینترنت به عنوان یكی از محورهای جامعه اطلاعاتی، فضایی بدون مرزهای جغرافیایی و سیاسی به وجود آورده است. این پدیده، به ویژه شبكه جهانی وب با از میان برداشتن فاصله فیزیكی میان ملت ها و قوم های مختلف، شیوه های سنتی گردآوری، ذخیره، ارزیابی و اشاعه اطلاعات را دچار تغییر و تحول كرده و فرصتها و دستاوردهای نوینی را برای ارتقاء سطح تعاملات اجتماعی و فرهنگی در سراسر جهان به ارمغان آورده است ( خالقی، ۱۳۸۳ ).

اینترنت خود به عنوان یك منبع اطلاعاتی، حاوی بسیاری از منابع و مدارك می باشد و روز به روز نیز بر حجم آنها افزوده می شود. انواع وب سایتها ( فرهنگی، خبری، آموزشی، سیاسی، سرگرمی )، وب سایت كتابخانه ها، فهرستهای پیوسته، وب سایت دانشگاه ها و سازمان ها، انواع پایگاه های اطلاعاتی، منابع مرجع و ... از طریق این شبكه قابل دسترس هستند. امروزه، كتابداران بخش مرجع برای پاسخگویی به بسیاری از سؤالات، خصوصا سؤالات ارجاع آماده از اینترنت و منابع مرجع دسترس پذیر از طریق آن استفاده می كنند، و با سرعت به پرسشهای كاربران پاسخ می دهند.

اما، آنچه در این میان باید به آن توجه كرد عدم نظارتی دقیق بر ورود اطلاعات به این محیط می باشد. در نیمه دهه ۱۹۹۰، قابلیتهای بالقوه اینترنت شناسایی شده و وب به عنوان پر استفاده ترین ابزار برای دسترسی به اطلاعات مطرح شد و این امر انفجار سریع تعداد منابع قابل دسترس در اینترنت را به وجود آورد. سهولت استفاده از مرورگرهای چند رسانه ای برای دسترسی به اطلاعات و همچنین سهولت تولید منابع فرامتن از دلایل وقوع این انفجار می باشد. هر چند زبان نشانه گذاری فرامتن برای یك كاربر جدید ممكن است گیج كننده به نظر برسدف اما با دستیابی به كدهای منابع موجود می توان آنها را اصلاح كرده و صفحات جدیدی را با سرعت و به سادگی ایجاد كرد. افزون بر این، پس از نیمه دهه ۱۹۹۰، نرم افزارهایی تولید شد كه كاربران را قادر ساخت بدون داشتن دانش عمقی از زبان نشانه گذاری فرامتن، اقدام به ایجاد اینگونه صفحات كند. بدین ترتیب بدون وجود هیچ گونه فیلتری امكان ورود هر گونه اطلاعات و هر نوع منبع به وب امكان پذیر است ( كوك، ۱۳۸۲ : ۸ ).

در این راستا، توجه به معیارهای ارزیابی قبل از استفاده از هر نوع اطلاعات و منبع دسترس پذیر از طریق اینترنت امری ضروری است و نباید تصور كرد هر نوع اطلاعاتی كه در این محیط منتشر می شوند معتبر هستند. در این میان، با توجه به انتشار بسیاری از منابع مرجع در اینترنت (رایگان / غیر رایگان) كتابداران باید علاوه بر شناسایی و استفاده از آنها برای پاسخگویی به پرسشهای كاربران، با استفاده از معیارهای ارزیابی خاص منابع مرجع اینترنتی، اعتبار و ارزش آنها را بررسی كرده و نسبت به این امر اطمینان حاصل كنند.

در مقاله حاضر، با توجه به اهمیت ارزیابی این نوع منابع، متون مرتبط با این حوزه مورد بررسی قرار گرفته و سیاهه وارسی مربوط به معیارهای ارزیابی منابع مرجع اینترنتی ارائه می گردد.

۲) بررسی معیارهای ارزیابی منابع مرجع اینترنتی و ارائه سیاهه وارسی

در رابطه با ارزیابی اطلاعات و منابع موجود در اینترنت علاوه بر مقاله های چاپی و متون دیگری كه به این مسئله پرداخته اند (برای مثال فتاحی، ۱۳۸۰؛ عصاره، ۱۳۸۱؛ قزلی، ۱۳۸۲؛ كوك، ۱۳۸۲؛ دراگولانسكو, ۱۳۸۳؛ Santa Vicca, ۱۹۹۴؛ Starr, ۱۹۹۴؛ Brandt, ۱۹۹۶؛ Smith, ۱۹۹۷؛ Livengood, ۱۹۹۷؛ Sauers, ۲۰۰۱ )؛ با جستجو در اینترنت و تركیب كلیدواژه هایی چون Evaluation, Measuring, Assessment با Internet Sources, www Sources, Internet Reference Sources مدارك بسیاری بازیابی می شوند كه معیارهایی برای ارزیابی منابع و اطلاعات دسترس پذیر از طریق اینترنت تدوین و ارائه داده اند ( Caywood, ۱۹۹۵؛ Hinchliffe, ۱۹۹۵؛ Jones, ۱۹۹۶؛ Tillman, ۱۹۹۶؛ Grassian, ۱۹۹۷؛ Alexander & Tate, ۱۹۹۷؛ Schrock, ۱۹۹۷؛ Edwards, ۱۹۹۸؛ Singh, ۲۰۰۳ و... ). وب سایت بسیاری از كتابخانه ها به خصوص كتابخانه های دانشگاهی نیز بخشی را به این مسئله اختصاص داده اند و به مقاله ها و منابع اطلاعاتی دیگر در این زمینه پیوند برقرار كرده اند.

لیونگود (Livengood, ۱۹۹۷ ) بیان می دارد كه اكثر نویسندگان معیارهای ارزیابی منابع مرجع چاپی ارائه شده در منابع معتبری چون Introduction to Reference Work[۱] , Selection & Evaluation of Reference Sources[۲] و Evaluating of Reference Books in Theory & Practice[۳] را بررسی كرده و درباره كاربردپذیری آنها در محیط اینترنت بحث كرده اند و معتقدند كه با توجه به ویژگی های خاص محیط اینترنت علاوه بر معیارهای خاص مواد چاپی باید به معیارهایی مختص این محیط نیز توجه داشت تا ارزیابی منابع به طور كامل انجام شود.

وی، همچنین در رابطه با رویكرد متفاوت افراد در ارائه معیارهای ارزیابی بحث می كند و می گوید : " بسیاری از رویكرد فناوری به این قضیه نگاه می كنند، مانند متیو سایولک [۴] از دانشگاه ملی استرالیا. وی پدیده ارزیابی را یك امر ساده و مكانیكی می داند كه توسط یك نرم افزار قابل اجرا است؛ در حالیکه برخی چون لوئیس روزنفلد[۵] استاد كتابداری و اطلاع رسانی دانشگاه میشیگان، معتقدند كه ابزارهای مكانیكی نمی توانند كیفیت منابع اطلاعاتی موجود در اینترنت را بسنجند و اندازه گیری كنند. مسائلی چون هدف، اعتبار، محتوا، منبع و محل مواردی نیستند كه توسط یك نرم افزار مورد قضاوت قرار بگیرند بلكه این امر همواره به یك فعالیت ذهنی نیاز خواهد داشت. "

معیارهای ارزیابی منابع اینترنتی كه توسط نویسندگان مختلف ارائه شده است در بسیاری موارد دارای همپوشانی می باشند. معیارهای عمده ای كه همه نویسندگان به آنها اشاره داشته اند عبارتند از :

▪ شناسایی هدف منبع

▪ ارزیابی پوشش موضوعی و محتوایی

▪ ارزیابی اعتبار و شهرت

▪ ارزیابی درست بودن و صحت اطلاعات

▪ ارزیابی روزآمدی منبع

▪ ارزیابی ساختار منبع و نحوه نظم دهی و ارائه اطلاعات

در این میان كوك ( ۱۳۸۲) به ارزیابی قابلیت دسترس پذیری منبع، سهولت استفاده از منبع و مقایسه با دیگر منابع مشابه اشاره می كند. کیوود (Caywood, ۱۹۹۵ ) نیز قابلیت دسترسی، طراحی گرافیكی و چند رسانه ای و كاربرپسند بودن منبع را مطرح كرده؛ اما معیارهای ارزیابی اسمیت (Smith, ۱۹۹۷) علاوه بر موارد قبلی شامل بررسی پیوندها به منابع دیگر، منحصر به فرد بودن منبع، كیفیت نوشتن و اثر بخشی منبع ( چون كاربرپسندی, محیط مورد نیاز محاسبات, قابلیت های جستجو / مرور / سازماندهی, ویژگی تعاملی منبع ) نیز می باشد.

در میان متون بررسی شده, تنها برخی از نویسندگان به معیارهای ارزیابی خاص منابع مرجع اینترنتی اشاره كرده اند ( چون قزلی, ۱۳۸۲؛ Livengood, ۱۹۹۷ وSingh, ۲۰۰۳ )؛ در حالیكه دیگران بیشتر به معیارهای ارزیابی مربوط به كلیه منابع اینترنتی پرداخته اند.

قزلی (۱۳۸۲) با استفاده از معیارهای ارائه شده برای ارزیابی منابع مرجع در دو سایت كتابخانه دانشگاهی موارد ذیل را مطرح می كند :

▪ مشخص بودن هدف از تدوین منبع مرجع

▪ پوشش موضوعی یعنی میزان جامعیت منبع

▪ روزآمدی مطالب

▪ اعتبار و صحت مطالب

▪ اعتبار نویسنده, ناشر و سایر پدیدآورندگان

▪ نظم ارائه شده در ارائه مطالب

▪ چگونگی بازیابی اطلاعات در منبع مرجع, از جمله بررسی انواع نمایه ها

سینق ( Singh,۲۰۰۳) معیارهای ارزیابی ذیل را در خصوص ارزیابی منابع مرجع اینترنتی معرفی می كند:

هدف و مخاطبان / اعتبار / صحت / عینیت / روزآمدی / قابلیت اطمینان / پوشش / فرمت و نحوه ارائه / ویژگیهای خاص.

لیونگود (Livengood, ۱۹۹۷ ) به طرزی گسترده تر به این مسئله پرداخته است و در پایان نامه خود یك سیاهه وارسی و یك ابزار ارزیابی جامع در رابطه با منابع مرجع اینترنتی را برای كتابداران فراهم كرده است. معیارهای ارزیابی ارائه شده توسط وی در چهار طبقه بندی كلی ذیل می باشد:

▪ معیارهای ارزیابی مربوط به موارد فنی

▪ معیارهای ارزیابی مربوط به تحلیل ویژگی های چند رسانه ای

▪ معیارهای ارزیابی مربوط به تحلیل محتوا

▪ معیارهای ارزیابی مربوط به تحلیل رابط كاربر

پریسا خاتمیان فر

کارشناس سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی

دانشجوی کارشناسی ارشد کتابداری و اطلاع رسانی دانشگاه فردوسی مشهد

یادداشتها:

[۱] W.A. Katz, Introduction to Reference Work: Volume ۱, Basic Sources, McGraw-Hill: New York, ۱۹۹۲.

[۲] Bopp & Smith, Selection & Evaluation of Reference Sources, Englewood : Libraries Unlimited, ۱۹۹۱.

[۳] Stevens, Norman, “Evaluating of Reference Books in Theory & Practice “, Reference Librarian, no ۱۵ (۱۹۸۶) : ۹ – ۱۹.

[۴] Matthew Ciolek

[۵] Louis Rosenfeld

فهرست منابع و ماخذ

خالقی , نرگس (۱۳۸۳) . " بررسی وضعیت وب سایت های ایرانی بر اساس معیارهای ارزیابی عمومی " . پایان نامه كارشناسی ارشد كتابداری و اطلاع رسانی , دانشكده علوم تربیتی , دانشگاه فردوسی مشهد .

دراگولانسكو , نیكولا جورج ( ۱۳۸۳) . " ارزیابی كیفی وب سایت ها : معیارها و ابزارها " . ترجمه افشین حمدی پور و ابراهیم صادقی . فصلنامه كتاب . دوره ۵۸ .

قزلی , لادن (۱۳۸۲) . " معیارهای ارزیابی منابع مرجع در اینترنت " . تازه های اطلاع رسانی و مهارتهای اطلاع یابی . ش ۱۷ .

كوك , آلیسون (۱۳۸۲) . راهنمای یافتن اطلاعات با كیفیت در اینترنت : راهبردهای گزینش و ارزیابی . ترجمه مهدی خادمیان . مشهد : كتابخانه رایانه ای .

عصاره , فریده (۱۳۸۱) . " معیارهای ارزیابی منابع اینترنتی " . فصلنامه كتاب . ش ۱ .

فتاحی , رحمت الله (۱۳۸۰) . " ضرورت ارزیابی منابع اینترنتی و معیارهایی برای آن " . تازه های اطلاع رسانی و مهارتهای اطلاع یابی . ش ۶ .

Alexander , Jan , & Marsha Tate (۱۹۹۷) . “The Web as a Research Tool: Evaluation Techniques” . available online : http://www.teleport.com/-janetm/oii/apply.html [accessed at ۱۷ Feb ۲۰۰۵ ]

Brandt, D. Scott (۱۹۹۶).” Evaluating Information on the Internet “. Computers in Libraries . v۱۶ . n۵ : ۴۴-۴۶. Available online : http://www.infotoday.com/cilmag/may/techmans.htm [accessed at ۱۴ Jan ۲۰۰۵]

Caywood , Carolyn (۱۹۹۵) . “Library Selection Criteria for www Resources “ . available online : http://www.keele.ac.uk/depts/cs/Stephen_Bostock/Internet/criteria.htm

[accessed at ۱۴ Jan ۲۰۰۵]

Grassian , Ester (۱۹۹۷) . “ Thinking Critically about World Wide Web Resources “ . Available online : http://www.library.ucla.edu/libraries.college.insruct/critical.htm.

[accessed at ۱۴ Jan ۲۰۰۵]

Hinchliff , Lisa Janicke (۱۹۹۵) . “ Resources Selection & Information Evaluation “ . Available online : http://alcxia.lis.uiuce.edu/-janicke/Evaluate.html. [accessed at ۹ Feb ۲۰۰۵]

Jones , Debra (۱۹۹۶) . “ Critical in an online world “ . Available online : http://library.ucsb.edu/untangle/jones/html [accessed at ۹ Feb ۲۰۰۵]

Livengood , Stephanie (۱۹۹۷) . “ An Evaluation Instrument for Internet web sites . ” M.S . diss ., Kent State University . ERIC [ accessed at ۱۰ FEB ۲۰۰۵ ]

Santa Vicca, E.F ( ۱۹۹۴ ) . "The Internet as a reference and research tool: a model for educators", Reference Librarian. ۴۱/۴۲ : ۲۲۵ – ۲۳۶ .

Saures , Michael (۲۰۰۱) . Using the Internet as a reference tool : a how to do it manual for Librarians . London , : Library Association .

Singh, S P (۲۰۰۳) . “Evaluation of electronic reference sources “ . DESIDOC Bulletin of Information Technology . v ۲۳ . n۲ : ۴۳-۴۷ . Available online: http://www.drdo.org/pub/dbit/mar۰۳/spsingh.pdf

Smith, Alastair G.(۱۹۹۷) . "Testing the Surf: Criteria for Evaluating Internet Information Resources." The Public-Access Computer Systems Review . v ۸. n. ۳

. Available online : http://www.vuw.ac.nz/staff/alastair_smith/evaln/index.htm [accessed at ۱۳ Jan ۲۰۰۵]

Starr , Susan (۱۹۹۴) . “ Evaluating physical science reference sources on the Internet ” . Reference Librarian . ۴۱/۴۲ : ۲۶۱ – ۲۷۳ .

Tillman , Hope (۱۹۹۶) .” Evaluating quality on the net “. Available online : http://www.hopetillman.com/findqual.html [accessed at ۱۴ Feb ۲۰۰۵]

---