وقتی که می خواستیم مدرن شویم

نگاهی به کتاب رویارویی فکری ایران با مدرنیت

بررسی جنبه‌های مختلف مدرنیت از جنبه نظری و تاریخ معاصر ایران و برخورد سیاسی، اجتماعی و فرهنگی آن با غرب از موضوعاتی است که کتاب «رویارویی فکری ایران با مدرنیت» به آن می‌پردازد. این کتاب توسط فرزین وحدت، استاد جامعه‌شناسی دانشگاه هاروارد نگاشته شده و به تازگی از سوی نشر ققنوس در دو بخش و پنج فصل با ترجمه مهدی حقیقت‌خواه روانه بازار نشر شده است. در این کتاب مولف سعی بر آن دارد که خوانندگان را از یک طرف با اصول و مبانی پدیده مدرنیت بیشتر آشنا سازد و از طرف دیگر کاربرد آن اصول و مبانی را در چارچوب تجربه ایران در برخورد با دنیای مدرن روشن‌تر سازد. وحدت خود درباره «رویارویی فکری ایران با مدرنیت» می‌گوید: در این کتاب سعی من بر این بوده است که نشان دهم مدرنیت مقوله‌یی صرفا غربی نیست و در تاریخ، فلسفه، دین و فرهنگ ما نیز جایگاهی بس مهم دارد. این کتاب می‌کوشد ریشه‌های مدرنیت را در لابه لای گفتمان متفکران دو سده اخیر ایران ردگیری کند و به ارزیابی نقش آنها در فرآیند رشد و عدم رشد تجدد در ایران معاصر بپردازد.

رویکرد اصلی کتاب، رویکردی فرهنگی است و براین اساس عامل فکری و فرهنگی پیش‌زمینه اساسی تغییرات لازم به سوی دنیای مدرن شمرده می‌شود. این بدان معنا نیست که نقش عوامل دیگر، منجمله نقش عامل ساختاری و مادی را می‌توان در فرآیند ورود به جهان جدید نادیده گرفت. اما به دلایل مختلف که مهم‌ترین آن اهمیت نسبی عامل فرهنگی است، در این کتاب بحث مفصلی در باب عوامل ساختاری و مادی به میان نیامده است. اصل دیگری که در این کتاب روی آن تاکید شده اصالت فرد است که به گفته نویسنده اغراق نخواهد بود اگر بگوییم در تمام تاریخ ایران تاکنون در محاق بوده و حداقل در عمل نفی شده است. بنابراین نگارنده کوشیده است نشان دهد تنها فرد می‌تواند حامل ذهنیت و فاعلیت باشد و هر نوع اقدامی برای منسوب کردن آنها به جمع و قایل شدن به فاعل جمعی باعث نفی فاعلیت انسان می‌شود.

رویارویی فکری ایران با مدرنیت اساس خود را بر این نظر قرار داده است که یک قرن و نیم تجربه مدرنیت در ایران را باید بر اساس فرآیندی دیالکتیک درک کرد که دربرگیرنده آن جنبه‌هایی از مدرنیت که به رهایی می‌انجامد از یک سو و آن جنبه‌هایی که بیشتر به سلطه منجر می‌شود از سوی دیگر است. در این فرآیند دیالکتیکی، عناصر گوناگون مدرنیت غالبا با یکدیگر رقابت می‌کردند و به مراحل گوناگونی در توسعه تمدن جدید در ایران می‌انجامیدند.

به دلیل محوری بودن بخش تئوریک در «رویارویی فکری ایران با مدرنیت» تمام فصل اول به بحث مدرنیت در آثار کانت و هگل اختصاص یافته است. فصل دوم توجه خود را بر روشنفکران اواسط قرن نوزدهم متمرکز می‌کند و نقش سرنوشت‌ساز آنها را در پایه‌گذاری گفتمان مدرنیت در ایران مورد بررسی قرار می‌دهد. فصل سوم تحولات قرن بیستم را در آن گفتمان مورد بحث قرار داده و بر گرایش‌ها و مضمون‌های عمده فکری و رابطه‌شان با وجوه گوناگون مدرنیت و برداشت‌شان از آن متمرکز می‌شود. رویارویی فکری ایران با مدرنیت در دوران انقلاب اسلامی موضوعی است که بخش دوم به آن اختصاص داده شده است و به همین منظور در فصل چهارم «رویارویی فکری ایران با مدرنیت» به گفتمان انقلاب اسلامی دهه‌های ۶۰ و ۷۰ (۴۰ و ۵۰ ش) و رابطه آن با اصول مدرنیت بررسی شده و اندیشه‌های امام خمینی(ره)، علی شریعتی و آیت‌الله مطهری به عنوان معماران انقلاب اسلامی در آن مورد پژوهش قرار گرفته داده است. فصل پنجم نیز به تحولات اندیشه اجتماعی- سیاسی پساانقلاب اسلامی و شاخه‌بندی‌های آن می‌پردازد. بر مبنای داده‌های مندرج در فصل چهارم و پنجم، انقلاب اسلامی در برگیرنده عناصری از مدرنیته است و به این جهت نمی‌توان آن را صرفا نفی اندیشه مدرن تلقی کرد. نویسنده با تاکید بر اینکه مخاطب این کتاب علاقه‌مندان به خاورمیانه و مدرنیت خواهند بود، درباره نثر این کتاب گفته است: برای ارتباط گسترده‌تر با مخاطبان کوشیده‌ام از زبان حرفه‌یی نامانوس حداقل استفاده را بکنم بدون آنکه به مفاهیم اساسی آن لطمه‌یی وارد شده باشد. روشنفکرانی که آثار و گفتمان‌هایشان را برای بررسی برگزیده‌ام از نظر تاریخ‌نگاران ایران عمدتا جزو جریان فکری مطرح قرار می‌گیرند با آنکه ممکن است برخی از آنها دست‌کم در خارج از ایران شناخته شده نباشند. اما همگی در هموار کردن راه برای پیدایش برخی مضامین مهم در مقاطع گوناگون در دوره ۱۵۰ ساله مورد بررسی در این کتاب نقش داشته‌اند. درباره منابع مورد استفاده در این کتاب نیز می‌توان گفت که وحدت در کتاب خود تلاش کرده است از منابع دست اول فارسی و انگلیسی بهره گیرد و زمانی که منابع دست اول در اختیار نبود، به گفته خودش از منابع دست دومی که به دقت آثار اصلی را ارایه می‌کنند استفاده کرده است.