اسوه دیانت مداران و سیاستمردان, به مناسبت دهم آذر, سالگشت شهادت آیت الله سید حسن مدرس ره

مدرس مردی از سلاله پاکان و مبارزی وارسته و نستوه در عصر ظلمت و استبداد , بزرگمردی که اندیشه و عملش پرده زمان و مکان را دریده و از حصار زمان فراتر رفته و مرد روزگاران نام گرفته است بزرگمردی که زینت و زیبایی دنیا را با همه گستردگی به چشم حقارت می نگریست, انسانی که به عنوان شاخص ترین نماینده مجلس پس از انقلاب مشروطه در مدت پنج دوره حضور در مجلس توانست نقشی گرانقدر ایفا کند

مدرس مردی از سلاله پاکان و مبارزی وارسته و نستوه در عصر ظلمت و استبداد ، بزرگمردی که اندیشه و عملش پرده زمان و مکان را دریده و از حصار زمان فراتر رفته و مرد روزگاران نام گرفته است؛ بزرگمردی که زینت و زیبایی دنیا را با همه گستردگی به چشم حقارت می نگریست، انسانی که به عنوان شاخص‌ترین نماینده مجلس پس از انقلاب مشروطه در مدت پنج دوره حضور در مجلس توانست نقشی گرانقدر ایفا کند. او در صحنه فعالیت سیاسی از هوشیاری و زیرکی خاصی برخوردار بود. به همین جهت بود که هیچ گاه فریب مکرهای مکاران را نخورد .

آیت الله مدرس بر حسب نسب نامه ای که حضرت آیت الله مرعشی نجفی(ره) تنظیم نموده اند از سادات طباطبایی بود و نسب شان پس از سی و یک پشت به امام حسن مجتبی (ع) می رسد که در دهکده ییلاقی سرابه از توابع اردستان استان اصفهان در سال ۱۲۸۷ هـ ق ( ۱۲۴۹ هـ ش ) در خانواده ای دیده به دنیا گشود که چشمه ایمان در آن جاری بود و جان و دلش از چنین روحانیتی تغذیه می گردید. اهتمام سید اسماعیل پدر سید حسن بر این بود که فرزندش به صورت انسانی صالح و فرزانه به دور از تعلقات دنیوی تربیت شود. از این رو تربیت وی را به جدش سید عبد الباقی که در قمشه ساکن بود، سپرد. سید حسن آموختن علوم اسلام را از شش سالگی نزد جد خود آغاز کرد . در سن شانزده سالگی برای ادامه تحصیل از قمشه به اصفهان مهاجرت کرد و بعد از سیزده سال تحصیل در اصفهان، عازم عتبات عالیات شد. مدت هفت سال در محضر اساتید بزرگوار کسب فیض نمود و با کسب اجتهاد از طرف علمای بزرگ عصر خود عازم ایران شد. سید حسن در طول دوران تحصیل در اصفهان و نجف روزهای پنج شنبه و جمعه را برای کار به روستاها و محله های اطراف شهر می رفتند و هزینه تحصیل خود را تامین می کردند. در ایران ابتدا تدریس را در مدرسه جده کوچک و بزرگ در شهر اصفهان شروع نموده و روزهای پنج شنبه نهج البلاغه را تدریس می‌کردند . ایشان اولین کسی بودند که تدریس نهج البلاغه را در حوزه های علمیه رسمی و آن را جزء متون درسی طلاب قرار دادند و به خاطر تسلط بر بحث و تدریس در اصفهان به « مدرس» مشهور شدند . در کنار تدریس، فعالیت های سیاسی خود را در اصفهان از مبارزه با متنفذین ، ملاکین بزرگ و مستبدین آغاز کردند .

در سال ۱۳۲۸ هـجری قمری همزمان با دوره دوم مجلس شورای ملی از طرف علمای نجف به عنوان عالم تراز اول برای نظارت بر مصوبات مجلس و تطبیق قوانین با شرع، انتخاب شدند و به مجلس راه یافتند و تا پایان دوره ششم مجلس از طرف مردم تهران به نمایندگی مجلس انتخاب شدند. اولین باری که ایشان در مجلس به ایراد نطق پرداختند روز دو شنبه ۱۹ محرم ۱۳۲۹ در جلسه شماره ۲۰۰ مجلس بود . مجلس دوم در حقیقت گشایش میدان مبارزه پارلمانی و سیاسی مدرس بود. از مهمترین اقدامات ایشان در دوره دوم، مخالفت با اولتیماتوم دولت روس مبنی بر اخراج مورگان شوستر بود. از حوادث مهم دوره سوم شروع جنگ جهانی اول و مهاجرت نمایندگان از جمله آیت الله مدرس(ره) و تشکیل کابینه مهاجرت درکرمانشاه بود که آیت الله مدرس، وزارت عدلیه کابینه را عهده دارشدند.

مبارزه آیت الله مدرس با قرارداد ننگین ۱۹۱۹ وثوق‌الدوله و انگلیس از دیگر حوادث زندگی سیاسی ایشان می باشد. با کودتای سیاه در سال ۱۲۹۹ شمسی توسط رضا خان و سید ضیاء الدین طباطبایی به مدت سه ماه به قزوین تبعید می شوند . بعد از آزادی به عنوان نماینده مردم تهران به مجلس چهارم راه می یابند و نایب رئیس اول مجلس می شوند. در دوره پنجم نیز به عنوان نماینده مردم تهران انتخاب و در این دوره مبارزه با رضا خان را رهبری می کنند و توسط شخصی به نام بهرامی سیلی می خورند که این سیلی شکست و بد نامی ابدی را برای طرفداران رضا خان به دنبال داشت. این دوره مصادف با تغییر رژیم از قاجار به پهلوی می باشد و آیت الله مدرس (ره) در مبارزه با این جریان به خاطر تنهایی نتوانست جلوی این اقدام غیر‌قانونی را بگیرند. دوره ششم نیز نماینده مردم تهران بودند. ترور ایشان در ۷ آبان ۱۳۰۵ در این دوره صورت گرفت و آیت الله مدرس در بیمارستان در جواب احوالپرسی رضا خان گفتند به کوری چشم دشمنان، مدرس نمرده است. ایشان روی تخت عمل جراحی فرمودند: انگلیسی ها اشتباه می کنند، آنان نمی دانند جنایت سبب فتح و موفقیت نمی شود.

آیت الله مدرس در ضمن نمایندگی مجلس در مدرسه سپهسالار نیز تدریس می کردند و چندی نیز تولیت مدرسه را بر عهده داشتند. در دوره هفتم با نیرنگ رضا خان و طرفدارانش، آیت الله مدرس از ورود به مجلس بازماندند. در ۱۶ مهر ۱۳۰۷ این ابر مرد مبارزه دوران سیاه استبداد قاجار و پهلوی توسط درگاهی رئیس شهربانی تهران و با تحریک رضا خان، شبانه از تهران به خواف تبعید شده و مدت نه سال در داخل قلعه ای ساکن شدند و سر انجام در مهر ماه ۱۳۱۶ به کاشمر منتقل و در ده آذر ۱۳۱۶ در شب ۲۷ رمضان به شهادت رسیدند .

● ظرایفی از زندگی شهید آیت الله مدرس (ره)

▪ سفارش استخدام : روزی طلبه ای نزد مدرس آمد، او در نامه ای نوشته بود: اجازه بفرمایید در وزارت معارف به عنوان معلم استخدام شوم. مدرس روی یک قطعه کاغذ نوشت: آقای وزیر معارف، حامل نامه یکی از دزدان است و قصد همکاری با شما را دارد. گردنه ای به وی واگذار کنید. طلبه نامه را گرفت و رفت. پس از چند لحظه خجالت زده بازگشت و از مدرس پرسید که چرا در نامه، او را دزد خوانده است؟ مدرس گفت: اگر بگویم که تو شخص فاضل و متدینی هستی ، تو را راه نمی دهد. برو نامه را ببر. او نامه را برد و فردای آن روز خدمت مدرس رسید و گفت: آقا استخدام شدم و مدیریت یک مدرسه را هم به من دادند.

▪ حمایت مدرس از دزدان : زمانی که نصرت الدوله، وزیر دارایی بود، لایحه ای تقدیم مجلس کرد که به موجب آن دولت ایران یکصد سگ از انگلستان خریداری کند. او ضمن توضیح درباره خصوصیت سگ ها گفت: این سگ ها شناسنامه دارند، پدر و مادرشان معلوم است نژادشان مشخص است و از جمله خصوصیات آنها این است که به محض دیدن دزد، او را می گیرند. مدرس طبق معمول ، دست روی میز زد و گفت: مخالفم. وزیر دارایی گفت: آقا! ما هر چه لایحه می آوریم شما مخالفید. دلایل مخالفت شما چیست؟ مدرس جواب داد: مخالفت من به نفع شماست، مگر نگفتید که این سگ ها به محض دیدن دزد، او را می گیرند؟ خوب آقای وزیر! به محض ورودشان اول شما را می گیرند، پس مخالفت من به نفع شماست. نمایندگان مجلس با صدای بلند خندیدند و لایحه، مسکوت ماند.

جیب بی ته : یک روز در مجلس شورا، رضا خان با شوخی و مزاح دست روی جیب مرحوم مدرس گذاشت و گفت: آقا، عجب جیب بزرگی دارید. مدرس در حالی که متبسم بود، گفت: درست است که جیب من بزرگ است، ولی ته دارد. این جیب شماست که ته ندارد.

▪ صفای باطن : مدرس به دلیل وارستگی و پرهیزگاری و شایستگی در رفتار و اعمال و نیز عبادت و ارتباط با خداوند از قدرت روحی و معنوی بالایی برخوردار بود و به خاطر این کمالات روحانی، صفای باطن داشت. یک روز قبل از شهادتش به پاسبانش می گوید: تو را از اینجا عوض می کنند. پاسبان می گوید: مگر از من خلافی دیده اید و یا از رفتارم ناراضی می باشید؟ مدرس با حالتی عاطفی پاسخ می دهد: خدا نکند، این طور نیست. تو ماموری و به تو دستور می دهند ولی وقتی مجددا به اینجا مراجعت می کنی، دیگر مرا زنده نخواهی یافت. این پیش بینی مدرس که از کمال معنوی وی نشات می‌گرفت، درست از آب در آمد و صبح آن روزی که بنا بود مدرس را به شهادت برسانند آن پاسبان را عوض می کنند. به طوری که در پرونده این فاجعه منعکس است، پاسی از شب گذشته همان روز ، پاسبان مزبور را بر سر جنازه مدرس می آورند.

▪ آیا می دانید که؟

ـ مدرس مرد قانعی بود و زندگی بسیار ساده ای داشت. جامه اش در سرمای زمستان و گرمای تابستان، از پارچه کرباس خشن بود. خانه اش محقر و خالی و خوراکش اندک و یکنواخت بود. بی اعتنایی به لذت‌های دنیا و مال و ثروت ، در سراسر عمر با او بود.

- هنگامی که مدرس نماینده مجلس بود ، بسیار پیش می آمد که شخصیت های مهم مملکتی و ثروتمندان شهر به خانه اش بروند. مدرس همه آنها را بر روی گلیمی که تنها زیر اندازش بود، می نشاند و روی منقل سفالی اش برای آنها چای دم می کرد. هر کس دارای هر مقامی که بود، وقتی به دیدار مدرس می آمد، باید روی همان گلیم می نشست.

- مدرس اگر می خواست، می توانست قصر های با شکوه و مال و ثروت فراوانی داشته باشد. با این حال هنگام شهادت، تنها بیست و چهار تومان پول نقد از او باقی مانده بود.

● شخصیت علمی و تالیفات شهید مدرس

مدرس بزرگ با وجود آنکه اکثر دوران زندگی‌اش در کار مبارزات اجتماعی و سیاسی گذشته و مداوم با عوامل استبداد و فساد در ستیز بوده، علاوه بر اشتغال به امر تحقیق و تدریس در بالاترین سطوح حوزه، نویسنده و اهل قلم نیز بود و هرگاه فرصتی هر چند کوتاه می یافت، به نگارش رسالاتی می پرداخت. آثار مدرس غالبا به زبان عربی تالیف شده و نثر عربی آن شهید، ساده و فارغ از تکلف و پیچیده گویی بود. مدرس، نوشتن را از تقریر نویسی درس های اساتید خود آغاز کرد.

آثار قلمی ایشان به شرح ذیل است؛

۱) حاشیه بر کفایه آخوند ملا کاظم خراسانی در اصول

۲) رساله در شرح متاخر(در اصول)

۳) رساله در عقود و ایقاعات

۴) رساله در لزوم و عدم لزوم قبض در موقوفه

۵) کتاب حجیه الظن(در اصول)

۶) رساله در عقود

۷) کتابی در مبحث استحصاب (درعلم اصول)

۸) کتاب باعنان «احوال الظن فی اصول دین »

۹) رساله در شرط امام و ماموم

۱۰) کتاب زرد (این کتاب را آن بزرگوار، خود به نام «زرد» نامیده و در برخی منطق های خویش، بدان اشاره نموده است. می گویند این کتاب را مدرس در سال ۱۲۹۷ ش (۱۹۱۹ م) بر رد قرار داد وثوق الدوله نوشته و در آن بسیاری از رویدادهای پشت پرده آن زمان را بازگو کرده است)

۱۱) شرح ساده نهج البلاغه به زبان فارسی

۱۲)دوره تقریرات اصول میرزای شیرازی

۱۳) اصول تشکیلات عدلیه (یکی از رسالاتی از شهید مدرس است که با همکاری امام جمعه خویی و میرزا حسن خان مشیر الدوله نایینی درباره قوانین عدلیه تالیف کرده است)

۱۴) خوافنامه که به زبان فارسی است (شهید مدرس این کتاب را به وسیله یکی از مامورین به نام محمد شمس برای فرزندش دکتر مدرس می فرستد ولی کتاب یاد شده مفقود می گردد. بنا بر نقل حضرت آیت الله نجفی از کتاب های فوق چهار جلد اول را ایشان شخصا در منزل مرحوم شهید مدرس دیده اند و چهار جلد بعدی در کتابخانه شخصی ایشان موجود است)

● آستان قدس رضوی و بازسازی مزار شهید آیت الله مدرس(ره)‌

در عصر شکوفایی انقلاب اسلامی بزرگداشت مجاهدی عظیم الشان و مجتهدی برومند و عالم بزرگواری که در دوران سیاه اختناق رضا خان می زیست لازم می باشد. «امام خمینی رحمت الله علیه»

شهید آیت الله سید حسن مدرس (ره) خورشید فقاهت در عرصه سیاست و چهره ماندگار تاریخ ایران با خدمات ارزنده خود در حساسترین شرایط تاریخ ایران چنین حقی را دارد که پس از شهادت، نام و مزارش به عنوان مظهری از تقوا و استقامت در اذهان زنده بماند. با پیروزی انقلاب اسلامی، زنده نگه داشتن یاد و خاطره شهید مدرس مورد توجه معمار کبیر انقلاب حضرت امام خمینی(ره) قرار گرفت و با فرمان حکیمانه ایشان در ۲۸ شهریور ۱۳۶۳ به نماینده محترمشان در خراسان، تولیت آستان قدس رضوی ماموریت یافتند که مقبره شهید مدرس را احیا نمایند و به دنبال آن اجرای ساختمان اصلی آرامگاه آغاز و در سال ۱۳۶۷ به دست مقام معظم رهبری که در آن زمان ریاست جمهوری اسلامی ایران بودند مورد بهره برداری قرار گرفت و تحویل اداره اوقاف شد. اما به دلیل مشکلات و محدودیت هایی که در اداره امور این محل وجود داشت مردم ، روحانیون و مسئولین کاشمر از محضر مقام معظم رهبری درخواست کردند تولیت آرامگاه به آستان قدس رضوی واگذار شود. از این رو ولی امر مسلمین حضرت آیت الله خامنه ای در ۴ تیرماه ۱۳۷۳ درپاسخ نامه نماینده ولی فقیه در خراسان و تولیت آستان قدس رضوی طی حکمی آیت الله واعظ طبسی را همزمان به تولیت مرقد مطهر حضرت حسین بن موسی الکاظم (ع)‌ در طبس و آرامگاه شهید آیت الله مدرس (ره) در کاشمر منصوب فرمودند و به دنبال آن، اجرای طرح جامع آرامگاه شهید مدرس که از خدمات ارزنده و ماندگار آستان قدس رضوی می‌باشد، آغاز شد.

مجتمع فرهنگی آیت‌الله شهید مدرس- کاشمر