جایزه, تنها معیار انتخاب کتاب نیست

یکی از پدیده های آزاردهنده نسبتا تازه, پدیده ای است که شاید آن را بتوان موج «کتاب برنده جایزه» نامید به عبارت دیگر از چندی پیش برخی از ناشران کودک و نوجوان صاحبنام و به اصطلاح «معتبر» فقط تمایل دارند کتاب هایی را در حوزه ترجمه منتشر کنند که حتما جایزه ممتاز و شناخته شده ای چون جایزه «نیوبری» را کسب کرده باشند

یکی از پدیده‌های آزاردهنده نسبتا تازه، پدیده‌ای است که شاید آن را بتوان موج «کتاب برنده جایزه» نامید.

به عبارت دیگر از چندی پیش برخی از ناشران کودک و نوجوان صاحبنام و به اصطلاح «معتبر» فقط تمایل دارند کتاب‌هایی را در حوزه ترجمه منتشر کنند که حتما جایزه ممتاز و شناخته شده‌ای چون جایزه «نیوبری» را کسب کرده باشند.

این گرایش به حدی جدی شده است که برخی از ناشران، کتاب‌ها را بدون بررسی رد می‌کنند. آنها به شدت متقاضی آثاری هستند که جایزه‌ها و نشان‌هایی را به خود اختصاص داده باشد و به همین دلیل تقریبا هیچ‌گونه رغبتی به چاپ آثار ارزشمندی که جایزه‌ای نگرفته‌اند، ندارند.

اما سوال این است که: آیا تمامی کتاب‌های برنده جایزه از جنبه‌های گوناگون در ادبیات ما نیز ارزشمند محسوب می‌شوند؟ آیا واقعا معیارهای داوری همیشه متکی به اسلوب و معیارهایی درست و منطقی و قابل اعتنا و قابل اعتماد است؟

آیا سنگ محک داوران در اقصی نقاط جهان همیشه موضوعاتی را دربر می‌گیرد که فرضا با مسائل اخلاقی و فرهنگی ما همخوان است؟

و شاید پرسش اساسی‌تر و جدی‌تر این باشد که: «آیا واقعا همیشه کتاب‌هایی که جایزه‌ای نگرفته‌اند، از جنبه ادبی، محتوایی و ... فاقد ارزش هستند؟ و اساسا تا چه حد می‌توان کسب جایزه را معیار درست و به حقی برای پیش داوری اثری داستانی قرار داد؟

به تجربه بارها مشاهده شده است که آثار برنده جایزه به درونمایه‌ای می‌پردازند که با ارزش‌های فرهنگی و مسائل مبتلا به مخاطبان نوجوان ایرانی مغایرتی آشکار دارد. این آثار اساسا قابل ترجمه و ارائه نیست، ضمن اینکه ربطی به دغدغه‌ها و علایق نوجوان ایرانی نیز ندارد.

اغلب چنین آثاری فاقد وجه مشترکی با خواسته‌های نوجوان کتابخوان ایرانی است. از سوی دیگر بارها مشاهده شده که آثاری که به ظاهر از کسب جایزه محروم مانده‌اند، از لحاظ طرح داستانی، ساختار، فضاسازی، انسجام عناصر داستانی و... بسیار برجسته و درخور اعتنا هستند و حیف است که دراختیار مخاطبان فهیم قرار نگیرند.

با شمارش سرانگشتی مجموع جوایزی که هرساله به آثار منتشر شده تعلق می‌گیرد، به راحتی می‌توان دریافت که بسیاری از کتاب‌های خوب از کسب جایزه محروم می‌شوند و حتی به دلایل متعدد دیگری به کل مهجور و مظلوم می‌مانند.

قدر و منزلت آنها در مقام اثری با ارزش تازه سال‌ها بعد باز شناخته می‌شود؛ و چه بسا حتی پس از مرگ مولف آن. یکی از نکات انکارناپذیر در بحث انتخاب آثار در داوری‌ها «سلیقه» است که این امر در سال‌های مختلف به دلایلی نامعلوم تغییر می‌کند. حتی موج تازه آثار متفاوتی که در میان قشر نوجوان پرطرفدار می‌شوند، می‌تواند سمت و سوی کلی این سلیقه را تحت تأثیر قرار دهد. از این رو معیارهای داوری همیشه قابل اعتماد نیست و به هر حال ثابت نمی‌ماند.

یکی دیگر از دلایل این تغییر معیارها به تغییر داوران و طبعا نگاه آنها بر می‌گردد که فضای حاکم بر این روند را نیز دستخوش تغییر می‌کند. این امر در نهایت حتی می‌تواند معیارهای تازه‌ای را در مسیر انتخاب آثار برگزیده به همراه داشته باشد. به فرض اینکه با نگاهی بسیار خوشبینانه بپنداریم که آثار برنده جزو بهترین آثار هستند و در اولویت انتخاب قرار دارند، باز هم مگر در کل سال چند اثر توفیق کسب جایزه نصیبشان می‌شود؟ و تکلیف آثار خوب و قوی‌ای که نتوانسته‌اند در عرصه تنگاتنگ رقابت با دیگر آثار جایزه‌ای را به خود اختصاص بدهند، چه می‌شود؟ آیا می‌توان آنها را به کل نادیده گرفت؟

و آیا می‌توان ارائه اثر به مخاطبان را به همین عناوین محدود کرد، و در واقع حق انتخاب و ارزیابی را از مخاطبان اصلی و حقیقی آن آثار گرفت؟ این روند و سیاست تا چه حد به مخاطبان لطمه می‌رساند و آنها را از مطالعه چندین و چند عنوان اثر محروم می‌کند؟ و اساسا ما در مقام مترجم یا ناشر تا چه حد حق داریم آثار را بر اساس چنین معیارهای ظاهری به مخاطبان ارائه بدهیم؟

از طرفی بسیاری از آثار کلاسیک و شاهکارهای ادبی در زمان خود مورد بی‌مهری و بی‌اعتنایی منتقدان، داوران و کارشناسان کتاب قرار گرفتند و تازه سال‌ها بعد به عنوان اثری بسیار قوی و بی نظیر کشف شده‌اند. آنها درست به دلیل برخورداری از قابلیت‌های جدی شان ماندگار شده‌اند و هم اکنون به نوعی به سنگ محک آثار شاخص جهانی تبدیل شده‌اند.

انتشار آثار صاحب جایزه ارزشمند است. اما بی شک بسیاری از کتاب‌های خوب و خواندنی اگر بی‌هیچ ذهنیت و پیش داوری مورد مطالعه قرار نگیرند، به دلایلی در این زمره جای ندارند و مهجور می‌مانند.

شقایق قندهاری