ما كیستیم گفتاری در باب هویت قوم ایرانی

هرگاه سخن از «هویت» و «فرهنگ» در چارچوب جامعه ایران به میان می آید, به ویژه در سطح نخبگان, بیش ترین مناقشه بر سر افزودن وصف های «ملی» و «دینی» در می گیرد گروهی هر دو را به صورت مركب و گاهی با اندكی جرح و تعدیل در توصیف آن به كار می برند

در جامعه ابتدایی ایران، چیزی به نام «امت واحد» و «ملت ایران» مفهومی نداشت. سلسله‌های ایرانی مردم را «فرد فرد» می‌دیدند. فردیت، به معنی فرد‌انگاری كل افراد جامعه است، در قالب افرادی بی‌اراده و مطیع؛ به مثابه تك‌تك گوسپندان یك رمه. اساس مفهوم «رعیت» نیز همین معناست. و فرق «رعیت یا رعایا» با «ملت» نیز در همین نكته است. «رعیت» «مجموعه افراد» است در خدمت حكومت، اما «امت» یك واقعیت یكپارچه است و «جمع‌بودن و تكثرِ» آنان شدیداً موضوعیت پیدا می‌كند. اسطورهٔ «امت واحد یا واحده» در فرهنگ اسلامی نیز از همین تفاوت نگاه برمی‌خیزد. قصد ارزشگذاری در میان نیست وهمانطور كه گفته خواهد آمد همه چیز را باید به صورت كلان و یكپارچه در نظر گرفت و همه جزءها را هم داخل معركه نمود. عملكرد‌های بد و جلوه‌های زشت و كژاندیشانه‌ای در تاریخ این سرزمین حتی در طلائی‌ترین دوران‌ها بر رشد «كیستی» قوم ما اثر گذارده است.

یكی از این كژمداری‌ها، غفلت سنگین قوم ایرانی در برابر تحولاتی عظیمی بود كه در مغرب‌زمین به منصه ظهور می‌رسید. درست همانند سیلابی ناگزیر كه از كوهساران جدا می‌گشت و با سرعتی شگرف سنگ‌های سترگی را كه سالیان طولانی با صلابت و شكوه بر كوهستان حكم رانده بودند از سر راه بر می‌داشت؛ سیلابی به نام «مدرنیسم»...؛ این غفلت آنچنان سنگین بود كه حتی تا رسیدن آن امواج خروشان به ساحل آسایش این قوم كمتر كسی از آن آگاهی به دست آورده بود.

مدرنیسم نگاهی متفاوت و بی‌سابقه به جهان هستی داشت. نگاهی كه آمده بود تا یكبار دیگر قوم ما را در برابر چالشی بزرگ و بی‌سابقه‌تر از پیش قرار دهد. قوم ایرانی در پی روبرویی با امواج بناگاهان مدرنیسم اكنون بیش از صد سال است كه هراسناك به دنبال «كیستی» خود به هر سوی می‌نگرد و مانند غریقی ناامید به هر خاشاكی دست می‌یازد تا راه خلاصی بجوید.

روان جمعی این قوم بسیار خسته شده است. اما اكنون تجدد و مدرنیسم خود نیز به مشكلات بزرگی برخورده است و این مسئله با ظهور پست‌مدرنیست‌ها بیشتر روشن شد‌ه‌است. پیشقراولان تجددخواهی و مدرنیسم برای خروج از بحران‌هایی كه برایشان به وجود آمده است چه خواهند كرد؟ ما چه می‌كنیم؟

هرگاه سخن از «هویت» و «فرهنگ» در چارچوب جامعه ایران به میان می‌آید، به ویژه در سطح نخبگان، بیش‌ترین مناقشه بر سر افزودن وصف‌های «ملی» و «دینی» در می‌گیرد. گروهی هر دو را به صورت مركب و گاهی با اندكی جرح و تعدیل در توصیف آن به كار می‌برند. (به عنوان مثال تشكل سیاسی‌ای كه خود را «ملی-مذهبی» می‌نامد از این دسته است) و دو گروه دیگر، این هم‌نشینی را بر نتافته و هر كدام با نفی یكی و اتخاذ دیگری در مقام تبیین و توصیف آن برمی‌آیند. این‌گونه مناقشات در جوامع اسلامی دیگر، كه باورهای اعتقادی مشتركی هم با ما دارند كم‌رنگ‌تر است. چرا كه این هر دو مؤلفه به‌شكلی تفكیك‌ناپذیر در ساختار فرهنگی آن جوامع ممزوج شده است و به طور معمول جامعه و فرهنگ خود را خاستگاهی می‌دانند كه دین از بطن آن برخاسته، رشد كرده و بسط یافته است. اما جامعه ایران تجربه‌ای متفاوت‌تر را در زمینه «تغییر بنیادین بینش اجتماعی- فرهنگی خود» آزموده است. این تغییر آنگونه بنیادین است كه تاریخ این سرزمین را به دو دوره مهم (ایران پیش از اسلام و پس از اسلام) تقسیم نموده‌است.

● ایرانی مسلمان در جست‌وجوی «كیستی»

در سرزمین ایران برآیند برخورد و تضارب دو نظام فرهنگی در چهارده سده پیش، نظام سومی بود كه امروز با مختصاتی متمایز از سایر نظام‌های متناظر، تعریف و شناخته می‌شود. این نظام جدید در دوره تاریخی تازه خود دارای گنجینه‌ای پربار از آموزه‌های متعالی شد كه توانسته بود دست‌كم در حوزه تعهدات فرهنگی خود، نیازهای روح تشنه‌ای را پاسخ گوید كه بر طبق اعتقاداتش تبعیدیِ عالمی‌ برتر و متعالی‌تر است بر پهنه خاك، و این فرصت در اختیار او نهاده شده تا با بازپروری روح طغیانگرش به موطن پیشین رجعت نماید. ادبیات كه آیینه تمام‌نمای باورها، دغدغه‌ها و دلمشغولی‌های هر قوم و ملتی است در تمام این مدت در خدمت روان ملول و رنجور بزرگان این قوم بوده و هر كدام به فراخور حال خویش دریچه‌ای از روشنایی را بر دل جامعه باز نموده‌اند. در زبان سربسته این بزرگان، این روح آزمند گاه در جلوهٔ «پهلوان»-ی عیار ظاهر می‌شود كه در ستیز با نیروهای اهریمنی كه بازنمونی از نفس چموش و سركش خویشتن انسان است مسیری پرمهلكه را طی می‌كند و بر او نصرت می‌یابد، و گاه «نی» بریده از نیستانی است كه با نغمه‌های پرسوز و گداز «روزگار وصل خویش» را باز می‌جوید. زمانی نیز دراندیشه مواج حكیمی متبلور است كه در «حیرت»-ی شیرین از سر تفكری عمیق نسبت به «ماجرا»ی خویش در این جهان فرو می‌رود. زمانی نیز «رندی فرزانه» است كه در سینهٔ مشروح وی كلام وحی جا دارد كه از قِبَلِ آن، حماسه و تغزل و عرفان را به‌هم آمیخته است. و زمانی نیز...؛ هویتی با مختصات فوق محصول تجربه دوهزار و اندی ساله‌ حیات مدنی است و شناخت ‌آن مستلزم معرفت یافتن به عوامل توانمند‌ی‌ها و كاستی‌های فراروی آن است.

● نقطه پیوند

ورود اسلام به ایران نقطه پیوندی در تاریخ این تمدن بود و دوره پیش از آن آنقدر متمایز هست كه شایستگی داشته باشد به‌طور ویژه‌ای مورد كنكاش و امعان نظر قرار گیرد.

دوران جهان باستان هرچند دارای تجارب ارزنده‌ای از حیات مدنی بود، اما تحت تأثیر عواملی چند از جمله نوپابودن آن‌ها و داشتن سیستم‌های بسته زمامداری (توتالیتر) در سیر خود به سوی آرمان‌شهر مطلوب هنوز راه درازی در پیش داشت. این وضعیت كمابیش بر كل دنیای آن روزگار جاری و ساری بود. در آستانه ظهور اسلام اروپا كه بخش عمده آن در سیطره تمدن مسیحی روم بود دوران فترت رو به انحطاط خود را تازه آغاز می‌نمود كه بعدها به هزاره قرون وسطی یا سده‌های میانه معروف گشت. (چه بسا اگر امپراطوری ایران در اواخر قرن هفتم پس از میلاد با پدیده اسلام مواجه نمی‌شد مسیر دیگری می‌یافت و امكان بسیار زیادی وجود داشت كه تحت نفوذ امپراطوری بیزانس به مسیحیت بگراید.)

● پیشگام در جست‌وجوی حقیقت

در حالی كه در مشرق‌زمین وضعیتی متفاوت در مرحله تكوین بود. اسلام در بسیاری از سرزمین‌ها گسترش یافته و با روح علم‌دوستی‌ای كه در ذات این مكتب موجود بود خیزش علمی‌ بزرگی را موجب شده بود. خصوصا با ظهور نهضت ترجمه كه بدلایلی از سوی دستگاه خلافت عباسیان نیز پشتیبانی می‌شد، سیل عظیمی از معارف فلسفی و میراث فكری یونان باستان به مجامع علمی این ممالك سرازیر شد و بر شكوفایی دانش و غنای علمی دانشمندان مسلمان افزوده گشت. ظهور بزرگانی چون فارابی، ابن‌سینا، ابن‌خلدون و بسیاری از اندیشمندان و متفكران كه از متن این تحول عظیم بر‌آمدند مرهون تلاش‌های پیشگامان این نهضت خاموش و عظیم است. این دستاورد بزرگ در قرن‌های بعد بدان پایه و مایه رسید كه بخشی عمده‌ای از خوراك علمی و تغذیه فكری اروپاییان را از ترجمه آثار علمی‌ مسلمانان تأمین می‌نمود.

● موانع محیطی

در این میان چند مشكل بیرونی و محیطی (و نه درونی و ذاتی) بر سر راه بود تا بدون دغدغه هسته‌های اولیه و بنیادین تمدن اسلامی با صحت و سلامت پی‌ریزی شود. اسلام از سرزمینی برخاسته بود كه یكی از بدوی‌ترین گونه‌های حیات اجتماعی را تجربه می‌كرد. سرزمین خشك و كم‌‌استعداد حجاز (از حیث زندگی نباتی)، تمام دنیای آنها را تشكیل می‌داد كه در خُلق و خوی‌شان نیز بی‌تأثیر نبود. آنان تنها اندك ارتباط تجاری محدود با شام و یا جوامع شمال آفریقا داشتند و این اندك نیز كمتر دستاوردی از جنس فكر و اندیشه به‌همراه داشت. این دوران در تاریخ سرزمین عربستان به دوره «جاهلیت» موسوم است. خداوند برای نخستین بار آن دوره را به این نام خوانده است و هیچ جامعه دیگر نه پیش و نه پس از آن به این نام خوانده نشده است كه حاكی از بارز بودن جاهلانگی در مورد آن اجتماع است. البته با ظهور اسلام در جهت زدودن زنگار كژاندیشی و بدویّت از چهره آن جامعه با تلاش‌های پیامبر نستوه اسلام گام‌های بسیار بلندی برداشته شد. این مسئله آن‌جا اهمیت پیدا می‌كرد كه آیین جدید در پی آن بود تا فراسوی مرزهای شبه جزیره صادر شود. این صدور در غیبت شخص پیامبر اكرم از عرصه مدیریت اجتماعی_ سیاسی جامعه نوپای اسلامی (و به باور شیعه، غیبت جانشین راستین او از این عرصه) آغاز می‌گردید. خطری بزرگ در مسیر عرضه این آیین در سطح جهان بود. این نقیصه با وجود «قرآن» كلام مكتوب الهی و میراث بكر و جاوید پیامبر تا حد زیادی مرتفع شده‌بود اما هنوز موانعی جدی بر سر راه بود. صرف‌ نظر از مباحث كلامی بر سر چیستی واقعیت عینی قرآن و نزاع بر سر «حدوث و قِدَم» آن، قرآن یك عینیت خارجی ملموس دارد كه به صورت متنی (قابل تفسیر) است در قالب یك زبان (نیازمند ترجمه.) بخش عمده‌ای از مسئولیت رفع این نیازمندی برعهده مبلغان آن بود. از آنجا كه مبلغان افرادی یك‌دل و یك‌دست نبودند هر كس به فراخور تعلقی كه به هر یك از فرقه‌ها و نحله‌ها داشت، تفسیر خویش را ارائه می‌داد.

مشكل دیگر این واقعیت بود كه برای دنیایی كه پیامبر را ندیده است و برای نخستین بار با آیین او روبه‌رو می‌شود -‌از آن جهت كه بستر ذهن او خالی از تعالیم اوست- «منش و بینش» جامعه‌ای كه مهد آن آیین بوده و دین جدید در بستر آن نضج گرفته و قوام یافته است در شكل‌گیری ذهنی او و نحوه باورمندی او نسبت به آن دین، تعیین‌كننده بود.

● یك دوگانه متناقض: موكب همایونی، سوار ساده

اما از سوی دیگر در ورای این نگاه سلبی و با نگرشی ایجابی به این وقایع، چشم‌اندازهای روشنی در پرتو این طلیعه به‌ چشم می‌خورد. كسانی كه تا چندی قبل بر سر حقیرترین موضوعات ممكن، سالیان طولانی با یكدیگر در جنگ و ستیز می‌شدند اكنون در سایه روح برابری و برادری و گذشت و ایثار كه با دم رحمانی پیامبر در آنان دمیده شده بود چنان منزلتی یافته بودند كه در سرزمین‌های فتح‌شده با كمترین ‌مقاومت روبه‌رو می‌گشتند. گفته‌اند به هنگام ورود مسلمانان به فلسطین، مردم از اینكه می‌دیدند سرداران سپاه اسلام و سربازان خرد در یك مرتبه و منزلت قرار دارند، به آیین سپاه فاتح متمایل گردیده و بدون خونریزی اسلام آورده ‌بودند. در ایران كه خاطره حكمرانان جبار بویژه ساسانیان در ذهن‌ها بود و اختلاف طبقاتی و تبعیض در بالاترین سطح خود اعمال می‌شد طبیعی بود كه مردم شهر مدائن شخصیتی مانند سلمان فارسی را با حكم استانداری ولایت عراق كه از سوی امام‌ علی به وی تنفیذ شده بود به‌جا نیاورند و او كه سوار بر چارپایی آرام آرام به دروازه شهر نزدیك می‌شد با جمعیتی مواجه شود كه با ذهنیت به‌ جا مانده از دوره ساسانیان برای استقبال از موكب همایونی فرماندار جدید تجمع نموده‌اند. ایرانیان با مشاهده این رفتارهای ارزشمند مانند این بود كه تمام سخنان آرمانی را كه در سخنان زردشت از زبان مغان و روحانیان شنیده بودند، در تعالیم اسلام و در رفتار مسلمانان می‌یافتند. اصول سه‌گانه زردشت حول محور نیكی می‌گشت و اصول آن كاملا اخلاقی و غیرتحكم‌آمیز بود. این آیین كه بر سر آسمانی بودن آن بحث‌های فراوانی بوده و هست در زمان حكومت ساسانیان به‌شدت دولتی شده بود و این امر زمینه پذیرش آیینی همچون اسلام را از سوی ایرانیان كه عدالت اجتماعی سرلوحه آموزه‌های آن بود بسی آسان‌تر می‌نمود.

● كنش‌ها و واكنش‌ها

جامعه ایران با پذیرش اسلام آرام آرام جایگاهی مهم در پی‌ریزی شالوده تمدن بزرگ اسلامی به‌دست آورد. آنان خیلی زود با این آیین خو گرفتند و مانند آن بود كه این دین سالیانی دراز مسلك آباء و اجدادی ایشان بوده است. حكومت ایران در این دوره با یك دگرگونی تحت سیطره حاكمان شام و پس از آن خلفای بغداد قرار گرفت. تفكر برتری عرب بر عجم با این استدلال انحرافی كه اسلام از آن میان برخاسته است به‌خصوص توسط امویان ترویج و اعمال می‌شد. این مسئله در بین ایرانیان موجب شكل‌گیری گرایش‌های آشكار و پنهان به سوی جریان مخالف وضع حاكم یعنی علویان و بالطبع رهبران آنها امامان شیعه شد. پیدایش فرقه‌هایی نظیر شعوبیه در ایران كه با تكیه بر یكی از آیات سوره حجرات بر «تقوی‌محوری» تأكید داشت، بر اثر همین فشارها بود. در حدود دو قرن بعد «ترك»ها كه اقوامی غیرایرانی بودند ابتدا بر خراسان و ماوارءالنهر و سپس بخش‌های مركزی مسلط شدند و تا زمان حمله مغول‌ها قدرت را در ایران در دست داشتند. غزنویان با آنكه حكومت مقتدری داشتند به علت مصلحت‌اندیشی‌هایی خود را هوادار خلیفه بغداد وانمود می‌كردند تا تحت حمایت‌های خلیفه پیامبر و به‌نام جهاد علیه كفار، هر از گاهی كه بوی جواهرات معابد و بتكده‌های هندوستان مشام شاه را تحریك كند با خیالی آسوده به آنجا لشكركشی كند. شرح جنایات و خونریزی‌های لشكر محمود هنگام غارت معبد سومنات، در یكی از قصاید فرخی سیستانی با مطلع «فسانه گشت و كهن شد حدیث اسكندر...» در فضایی به شدت متملقانه با ذكر جزئیات به خوبی ترسیم شده است.

نویسنده:محمدحسن حبیبی

منبع:www.ido.ir

---