عالی قاپو

عالی قاپو بزرگترین كاخی است كه ممكن است در یك پایتخت وجود داشته باشد پس می توان گفت كه این كاخ در زمان صفویه از بهترین كاخ ها دنیا محسوب می شده است و از این رو محتوی بر تمام مزایا و محاسن بوده و آنچه لازمه یك كاخ سلطنتی بوده در آن وجود داشته است

این قصر كه نمونه منحصر به فردی از معماری كاخهای عهد صفوی است، در اوایل قرن یازدهم هجری به فرمان شاه‏ عباس اول ساخته شد و شاه صفوی سفراء و شخصیت های عالی‏قدر را در این كاخ به حضور می‏پذیرفته است. این كاخ دارای ۵ طبقه است كه هر طبقه تزئینات مخصوص دارد.

در زمان شاه‏ عباس دوم به بنای اصلی افزوده شده و شاه و میهمانانش از تالار همین عمارت، مناظر و چوگان و چراغانی و آتش‏بازی و نمایش های میدانی را تماشا می ‏كردند . این‌ قصر كه‌ «دولتخوانه‌ مباركه‌ نقش‌ جهان‌» و «قصر دولتخوانه‌» نام‌ داشت‌، نمونه‌منحصر به‌ فردی‌ از معماری‌ كاخ‌های‌ عهد صفوی‌ است‌. مینیاتورهای‌ هنرمندانه‌ رضاعباسی‌،نقاش‌ معروف‌ عهد شاه‌عباس‌، نقاشی‌های‌ گل‌ و بوته‌، شاخ‌ و برگ‌، اشكال‌ وحوش‌ و طیور و گچ‌ بری های‌ زیبای‌ آن‌ به‌ شكل‌ انواع‌ جام‌ و صراحی‌ در تاق‌ها و دیوارها تعبیه‌ شده‌ است .

گچ‌بری های‌ اتاق‌ صوت‌ با هدف‌ آكوستیك ‌طراحی‌ و اجرا شده‌اند تا نغمه‌ها و صداها به‌ طور طبیعی‌ و دلنشین‌ شنیده‌ شوند. عالی قاپو به دو صورت تلفظ گردیده كه برای هر كدام وجه تسمیه‏ی است. آنچه بیشتر در مورد محاورات و مكاتبات متداول می باشد عالی قاپو است كه مركب از كلمه عالی و قاپوی تركی به معنی در می باشد یعنی باب عالی و مراد اینست همان طور كه در عثمانی باب عالی معمول بوده بین ایرانیان شیعه هم چنین یابی وجود داشته كه مانند باب عالی عثمانیه ا مورد احترام بوده است و از این رو كلیه كسانی كه می خواستند وارد عالی قاپو شوند باید خم شده آستانه را بوسیده و داخل شوند و حتی شاه عباس هم هنگام دخول باین عمارت از اسب پیاده می شده است.

گذشته از این عالی قاپو محل تحصن مقصران و گناهكاران بوده كه هر جانی و یا گناهكاری كه وارد درب عالی قاپو می گردید كسی نمی توانست او را از آنجا بیرون بیاورد مگر به امر شاه صفوی و خلاصه عالی قاپو همان احترامی را داشت كه باب عالی در عثمانی داشت. و اما عده ای كه آنرا علی قاپو و علی قاپو نوشته ‏اند معتقدند كه هنگامیكه شاه عباس كبیر درب نقره برای بارگاه حضرت امیرالمومنین علیه السلام به نجف برد و نصب كرد دری را كه در پیش آنجا نصب شده بود برای تیمن و تبرك اصفهان آورد و در عالی قاپو نصب كرد و از این جهت آن را عالی قاپو و یا قاپی نامیده ند كه این در منسوب به حضرت علی بن ابی طالب علیه السلام است و از این رو مورد احترام شاه و مردم بود و حتی تا چند سال پیش هم مردم در اطراف آنجا آش‏ ها می ‏پختند و نذوراتی می كردند و بزنجیر جلو در مزبور رشته هائی بعنوان دخیل می ‏بستند و همانطور كه گفته شد در زمان سلاطین صفویه جای بست گناهنكاران بود.

در هر حال از هر دو نام و وجه تسمیه چیزیكه استنباط می گردد نصب این دو رفتاری كه در مقابل آت در می شده مربوط به یك امر سیاسی بوده كه همان استقلال صفویه در مقابل عثمانی ها باشد. و اما عمارت عالی قاپو بنیانش از زمان سلطنت سلاجقه است و در زمان صفویه دارای آن همه زیبائی و شكوه شده است و درب آنرا شاه عباس بزرگ از نجف اشرف آورده و از این جهت مورد احترام سلاطین صفویه و مردم بوده است و چون این كاخ در مقابل باب عالی عثمانی ‏ها قرار داشته فوق العاده در جهت عظمت و زیبائی آن همت مصروف داشته‏ اند.

كاخ عالی قاپو سه طبقه و هر طبقه منقسم به دو طبقه اطاق است كه در واقع شش طبقه می شود و چون از بام طبقه آخر میتوان تمام مناظر شهر را دید خود بام را هم یك طبقه حساب كرده‏ اند و می گویند عالی قاپو هفت طبقه است ارتفاع آن ۴۸ متر و در ۲۸ متری دارای ایوان بزرگی است كه در میان ستون های آن حوض مسی قرار دارد كه آب از آن فوران می كرده است. گچبری و نقاشیهای عالی اطاق‏ ها متعدد آن هر بیننده را خیره می كرده و اكثر گچبری ها بشكل بطری و شیشه‏ های شراب است. این كاخ در غرب میدان شاه است كه عرصه آن ۳۸۶ متر طول و ۱۴۰ متر عرض است در مقابل عالی قاپو مسجد شیخ لطف الله در شرق میدان واقع شده است. شاردن فرانسوی كه سه مرتبه باصفهان مسافرت كرده و عمارت و كاخهای دولتی را دیده گفته است.

عالی قاپو بزرگترین كاخی است كه ممكن است در یك پایتخت وجود داشته باشد. پس می توان گفت كه این كاخ در زمان صفویه از بهترین كاخ ها دنیا محسوب می شده است و از این رو محتوی بر تمام مزایا و محاسن بوده و آنچه لازمه یك كاخ سلطنتی بوده در آن وجود داشته است.

برای اینكه وضع كاخ مزبور در پایان قرن سیزدهم هجری معلوم گردد بهتر این است كه نظریه مورخان آن زمان را نقل كنیم. مولف نصف جهان فی تعریف الاصفهان چنین گفته است: اما عمارت عالی قاپو كه دروازه بزرگ عمارات دولتی برآن است و آن مثل سردری بر آن واقع شده محل نظر مهندسان و تمام معماران ایران و غیره است و به وضعی ساخته شده كه مایه حیرت جمع گشته است.

عمارت باین ارتفاع و باین قطر و باین پایه و این استحكام كه از وقت بنای آن تاكنون كه قریب سیصد سال، است با وجود تواتر شلیك توپ و تفنگ كه در آن میدان واقع است اصلا خللی و تزلزلی در اصول و بنیان آن راه نیافته مگر بعض فروع آن از كاشیكاری و غیره كه فی الجمله ریخته است. و مجملاً عمارت مذكور ارتفاعاً محتوی بر پنچ چشمه دارد كه همه آنها مشتمل بر حجرات و همه بالای یكدیگر است و محلهای نیكو است و یك جهت آن با دیگری چشمه‏ ها متفاوت است این عمارت را شاه عباس بزرگ بنا و تمام نموده و دروازه از صحن نجف اشرف تیمناً و تبركاً آورده ست و بر آن نصب كرده و تا حال دروازه عمارات است و بجا است و به همین سبب آنرا عالی قاپو نام نهاده است.

سلاطین بعد از او پیش این دروازه را عمارت خروجی بطرف میدان طرح انداخته و ساخته‏ اند و دو طرف آنرا هم یمیناً، یساراً، دخولی و حجرات بنا كرده و بر بالای همه آن تالاری به طرزی خوب و جهی مرغوب بنا و تمام نموده ‏اند با ستون های بلند و سقف مرتفع به استحكام استوار كرده كه بیننده را حیرت افزاید و در میان آن تالار حوضی ساخته‏ اند كه در زمان پیش آب مینموده ‏اند و با استحكامی است كه اصلاً رطوبتی بسقف بنای زیر آن نشر نمی كرده و این تالار محل نشیمن پادشاه برای عرض لشكر بوده و از چند حجره میانی آن عمارتن رفیع راه ورود باین تالار است و چنان استادی در ساخت و اتصال این دو عمارت نموده‏ اند كه كسی گمان نمی كند اینها را در دو وقت ساخته و متصل نموده اند و چون بر بالای این عمارت به طبقه آخری روند تمام شهر بل اطراف آن نمایان و ناظر را حالت انبساط و فرح روی بنماید و در آن بالا هم یك مربعی محلی باز ساخته‏ اند كه چون بر آن روند نمایندگی زیاد و صفا بیشتر و كیفیت غریب‏تر باشد. مثل این عمارت و غرابت و نفاست آن كه در تمام ایران بلكه بسیاری از ممالك دیگر موجود نیست.

میرزا علیخان نائینی روزنامه نویس ناصرالدین شاه قاجار در سال ۱۳۰۰ هجری قمری گزارشی كه راجع به تاریخ و جغرافیای ایران در دو جلد تهیه كرده كه هنوز مخطوط و تا چند سال قبل در كتابخانه وزارت دارائی بود و به طوریكه در پیش اشاره شده آنچه راجع به اصفهان نوشته عیناً با كتاب جغرافیای اصفهان میرزا حسینخان تحویلدار كه به چاپ رسیده بعین منطق می باشد راجع به كاخ عالی قاپو چنین نوشته است.

تالار و قصر عالی قاپو تا حال به نیكوئی و عظمت و ارتفاع آن عمارتی در ایران ساخته نشده پنج طبقه قصر مزبور بانضمام كلاه فرنگی عرشه آن ۳۴ ذرع ارتفاع دارد هر كدام از طبقاتش و مشتمل برمكان های ملوكانه و اطاق های وسیع و طاق های رفیع و بیوتات زمستانه و تابستانه و جلو قصر از پایه روی زمین الی محاذی سقف طبقه دوم قصر پایه و صحن تالار عظیم تالار فوقانی واقع شده چاه و منبع طبقه دوم قصر، من بعد از ظهر آن منبع حوض از مس یكپارچه است و غیر از مجرای دو سوراخ تنگ تنلبه ممر و مدخلی بجهت قصر و تالار ندارد كه با چرخ و دلو بتوان آب كشید. و دیگر درب بسیار عالی كه بدروازه دالان تحتانی قصر منصوب است از چوب زیاد با دوام و قوامی است معروف به چوب كلوذه كه جوزق درختی باشد از هر چوبی هست درب اول بقعه متبر كه حضرت امیرمومنان علیه السلام است كه سلاطین هندوستان در نجف اشرف برده بودند. وقتی شاه عباس صفوی درب نقره را برد و بجای آن نصب نمود درب مزبور را جهت تیمن و تبرك به اصفهان آورد و به دروازه دالان قصر و تالار برقرار فرمود، الان قصر منسوب به آن درب است و درب موسوم به علی قاپو و قبله گاه خلایق است.

وضع ساختمان عالی قاپو را مسترسایكس انگلیسی بطور اختصار چنین توصیف كرده: در طرف مشرف میدان شاه عالی قاپو یا عالی قاپو دروازه بزرگی قرار دارد كه آن مدخل قصر سلطنتی بوده است. این بنا عبارت از یك طاق نمای بزرگی است كه روی آن یك تالار بزرگ بر روی ستون های چوبی قرار گرفته و یكی از نمونه‏ های خاص معماری عصر نوروز را رعام می دادند. شاردن میگوید این تالار زیباترین این تالاری است در نوع خود كه من در تمام دنیا دیده‏ ام و از همین عمارت بود كه شاه صفوی مسابقه‏ های چوگان بازی، اسب سواری، و جنگ حیوانات وحشی، را در حضور هزاران رعایای خود تماشا می‏ كردند.

جابری انصاری در تاریخ اصفهان و ری اظهار نظر كرده كه اشتهار اینكه درب عالی قاپو را از نجف آورده ‏اند برای جلب افكار عمومی و احترام بدر بار صفوی بوده است و اگر نه آوردن درب از نجف اشرف محرز نیست.

در تاریخچه ابنیه تاریخی اصفهان وضع گذشته و زمان تالیف ۱۳۳۵ ه.ش را تشریح كرده و چنین گفته: عالی قاپو - علی قاپو - در میدان نقش جهان دوره تیموریان كه تبدیل به میدان شاه امروزی شده است عمارتی از زمان تیموریان باقی بود كه در زمان شاه اسماعیل صفوی تا اندازه ‏ای آباد و سپس بحالت خرابی در آمده وقتی كه شاه عباس اول صفوی پای تخت را به اصفهان انتقال داد ابتدا در باغ بزرگی كه در طرف طوقچی بود منزل نمود و سپس كه میدان را مسطح و مرتب كرد عمارت قدیمی را نیز برای سكونت خود و درباریان ساختمان نمود.

و در دوران شاه صفی و شاه عباس دوم (۱۰۵۳) و شاه سلسمان و شاه سلطان حسین نیز تعمیراتی از آن به عمل آمده است. سیاحان و مورخین خارجی و داخلی شرح مفصلی نسبت به وضعیت و شكوه این كاخ نوشته ‏اند بخلاصه اینكه در آن تاریخ این قصر از تمام قصور سلاطین زیباتر و دلرباتر و جامع‏تر بوده است.

این عمارت فعلاً دارای جلوخانی است كه در طرفین آن دو اطاق و از اره‏اش تماماً به ارتفاع یك متر و نیم از سنگ سیاه پوشیده و استوار شده و تمام بنا از آجرهای تراش و یكنواخت ساختمان گردیده است و كسی حق نداشته سواره وارد شود. در جلو این جلوخان از قدیم زنجیر دانه درشت آهنی وجود داشت كه بحلقه‏ های طرفین باز و بسته میشد كه هر كس پناهنده میشد در امان سلطان بوده است.

به فاصله چند متر در اصلی كاخ ببلندی ۵ متر واقع است كه روی آنرا از فلز مطلا جدول كشی نموده‏ اند و در طرفین دو سكوی بزرگی به ابعاد ۴ در ۵.۲ متر از شش پارچه سنگ مرمر ظریف ساخته شده و بالای در ورودی عبارت: انا مدینهٔ العلم. و علی بابها بر روی كاشی زمینه زرد نوشته شده است. آستانه این در سنگ مرمر مدوری است كه میگویند شاه عباس هر وقت سواره می آمد در اینجا پیاده می شد و پا روی آستانه نمی گذاشت و عبور می كرد. درباره وجه تسمیه عالی قاپو بعضی را عقیده آنست كه این در را شاه عباس از نجف و بجای در نقره‏ ای كه بدانجا برده آورده و از این جهت علی قاپو نامیده می شود. عده دیگری گویند به جهت اینكه در بلند و عالی است بنام عالی قاپو گفته‏ اند و یا در برابر باب العالی تركیه نام گذارده شده این در نیز دارای زنجیر مطلائی بوده كه حكم بست را داشته و الحال نیز قطعه از آن باقی است كه تا این اواخر مردم متوسل بآن شده نذوراتی مینمودند و مانند مقابر متبركه نیز پارچه ‏ای باین زنجیر می ‏بستند. بالای در ورودی پنجره مشبك چوبی از زمان قدیم باقی است.

---