نقض بی طرفی آمریكا در جنگ ایران و عراق

هدف این گفتار تبیین نقش آمریكا در جریان جنگ تحمیلی عراق بر ضد ایران و تأثیر مستقیم رفتار دولت آمریكا, در نقض بی طرفی خود, بر نظامیان این كشور است از این دیدگاه آنچه كه منجر به فاجعه سقوط هواپیمای مسافربری ایران در ۱۲ تیر ماه ۱۳۶۷ شد, همین رفتار دولت آمریكا بوده است

بنابه درخواست مشترك دولت های ایران و آمریكا، پرونده رسیدگی به «قضیه سانحه هوایی ۳ ژوئیه ۱۹۸۸» در دیوان بین المللی دادگستری مختومه شده است و آمریكا غرامت هواپیما و سرنشینان آن را پرداخت كرده است، اما با این وجود دریغ است كه تشریح دقیق بخشی از عملكرد غیرقانونی دولت آمریكا و سنجش آن با موازین بین المللی، به دست فراموشی سپرده شود.این گفتار كه برای نخستین بار منتشر می شود، به طور مستدل و منسجم در مقام اثبات رفتار غیرقانونی آمریكا در زمان جنگ تحمیلی برآمده است و از این حیث واجد كمال اهمیت است. با آگاه شدن خوانندگان از كم و كیف این رفتار، مقصود از گنجاندن آن در مجموعه حاضر حاصل آمده است.

هدف از بیان آنچه كه در پی می آید، سعی در نمایاندن این حقیقت است كه براساس واقعیت های مسلم و اسناد رسمی، انهدام هواپیمای مسافربری ایران در ۱۲ تیر ۱۳۶۷ بر اثر شلیك موشك از ناو وینسن، نه عملی اتفاقی و یا صرفاً ناشی از ضعف و خطای بشری، بلكه نقطه نهایی و آخرین مرتبه سیاست دولت آمریكا در قبال ایران بود. ساقط كردن هواپیمای ایران اگرچه در تصور نمی گنجید ولی فاجعه ای قابل پیش بینی بود. بدان جهت كه از مدت ها پیش اخطارهای غیرقانونی «مركز اطلاعات پرواز سازمان هواپیمایی آمریكا» موجب ناامنی همه گیر و تهدیدی دایمی بر هواپیمایی غیرنظامی منطقه شده بود. منطقه ای كه فضای آن به علت كثرت تردد هواپیما بسیار متراكم است. این تهدیدها بیش از همه متوجه هواپیمایی كشوری ایران بود، زیرا جانبداری آشكار آمریكا از عراق به ضدیت با ایران، حالت خصمانه و حتی متجاوزانه ناوگان جنگی آمریكا را نسبت به ایران نتیجه داده بود.

اخطارهای غیرقانونی آمریكا، تهدید بر امنیت هواپیمایی غیرنظامی در خلیج فارس در ۲۲ ژانویه ۱۹۸۴ (۳ بهمن ۱۳۶۲) مقامات آمریكایی با ادعای وجود «تهدیدهای تروریستی» نسبت به ناوگان جنگی آمریكا در خلیج فارس، اخطاری را پخش كردند كه آشكارا به سلب آزادی تردد هواپیماها می انجامید. منظور از صدور این اخطار دادن آزادی عمل به نیروی دریایی آمریكا در انجام هرگونه اقدام دفاعی در منطقه ای بسیار وسیع بود. این منطقه شامل خلیج فارس، تنگه هرمز، دریای عمان و دریای عرب در شمال مدار ۲۰ درجه شمالی می شد. در این پیام از هواپیماها و هلی كوپترهایی كه در پایین تر از ۲۰۰۰ پا پرواز می كنند و قصد نزدیك شدن یا نشست و برخاست در فرودگاه های منطقه را ندارند، خواسته شده بود تا حداقل ۵ مایل دریایی از نیروهای دریایی آمریكا فاصله بگیرند. همچنین از هواپیماها و هلی كوپترها می خواست تا، از طریق طول موج ۵/۱۲۱ مگاهرتز روی باند VHF و ۲۴۳ مگاهرتز روی باند UHF، ارتباط رادیویی خود را با نیروهای آمریكایی حفظ كنند. در آخر این پیام نیز هشدار داده بود كه هواپیماها یا هلی كوپترهایی كه فاصله تعیین شده را رعایت نكنند و اهداف آنها برای نیروهای آمریكایی مشخص نباشد، در معرض اقدامات دفاعی ناوگان آمریكا خواهند بود.

به محض دریافت این اخطار، جمهوری اسلامی ایران آن را نقض آشكار حقوق بین الملل و رویه مربوط به آزادی پرواز بر فراز آبهای آزاد خوانده و اعلام كرد كه در آن به شكلی بارز از اصول مقرر در كنوانسیون شیكاگو تخطی شده است. جمهوری اسلامی ایران را اعتقاد بر آن بود كه ادعادی حق حاكمیت بر بخشی از آب های بین المللی مطلقاً مبنای حقوقی ندارد. زیرا ماده ۹ كنوانسیون شیكاگو تحت عنوان «منطقه ممنوع» به دولت های عضو اجازه می دهد تا بنابه «ضرورت نظامی یا امنیت عمومی» پرواز بر فراز قسمتی از سرزمین خود را محدود یا ممنوع كنند، ولی برای آن كه آزادی هواپیمایی بیش از حد لزوم دچار محدودیت نشود، مقرر می دارد كه این منطقه باید دارای «مساحت و موقعیتی معقول» باشد. در حالی كه منطقه مذكور در اخطار آمریكا، بخش های وسیعی از دریای آزاد را شامل می شد و حتی بخشی از فضای آبهای سرزمینی ایران در شمال مدار ۲۰ درجه شمالی را در بر می گرفت. این منطقه به تمامی از قلمروی هوایی آمریكا خارج بود و این دولت مسئولیتی در تأمین خدمات حمل و نقل هوایی آن نداشت. به همین لحاظ و با توجه به گستره جغرافیایی بسیار وسیع این اخطار، جمهوری اسلامی ایران خواستار اقدامات مناسب برای لغو آن شد و اعلام كرد كه در غیر این صورت دولت آمریكا مسئول كلیه عواقب وخیم ناشی از این محدودیت های غیرقانونی بر امنیت پروازهای بین المللی خواهد بود .

این مسأله در سومین اجلاس منطقه ای هوانوردی خاورمیانه در ماه های مارس و آوریل ۱۹۸۴ در شهر مونرآل مطرح شد. در این اجلاس توصیه شد «كه دولت ها باید به فوریت به بررسی و رفع كلیه محدودیت هایی بپردازند كه نسبت به فضای بالای دریاهای آزاد اعمال كرده اند.»

با این وجود، دولت آمریكا نه تنها اقدامی در این خصوص نكرد بلكه برعكس پس از حمله هواپیماهای عراق در ۱۷ می ۱۹۸۷ به ناوچه آمریكایی «استارك» بر سیاست به اصطلاح دفاعی خود پای فشرد. البته حمله عراق به این ناوچه كه از فاصله ای بسیار دورتر از ۵ مایل دریایی صورت گرفت، بی اثر بودن تدابیر دفاعی مقرر در اخطار آمریكا را برملا ساخت.در ۱۴ سپتامبر ،۱۹۸۷ دومین اخطار آمریكا صادر شد كه نه تنها تاییدی بر اخطار اول بود بلكه ابعاد آن را هم گسترش می داد. اخطار دوم هواپیماها و هلی كوپترهای در حال پرواز در مناطق تعیین شده را موظف می كرد كه از آن به بعد، ضمن اعلام هویت خود، به محض رهگیری توسط ناوهای آمریكایی اهداف خود را مشخص كنند. از آنجا كه اكثر ناوهای آمریكا به تجهیزات بسیار پیشرفته ای مجهز هستند، ابعاد این محدودیت ها در عمل تا شعاع ۲۵۰ مایل از ناوها گسترش می یافت.

پس از حادثه سرنگونی هواپیماهای مسافربری ایران، قانونی نبودن اخطارهای آمریكا به گونه ای صریح تر در مراجع بین المللی مطرح شد. در جلسه ۶ اكتبر ۱۹۸۸ دفتر ایكائو در پاریس، اعلام شد كه اخطارهای آمریكا مغایر قواعد (استانداردها) و رویه های اعلام شده ایكائو است. در همین جلسه از شورای ایكائو خواسته شد تا بی درنگ به بررسی این مسأله بپردازد و برای اطمینان از انصراف و لغو اخطارهای مذكور اقدام كند.یك ماه پس از جلسه یاد شده، كمیسیون تحقیق نیز نتیجه مشابهی را اعلام كرد. این كمیسیون را شورای ایكائو در پی فاجعه سرنگونی ایرباس ایران، مامور به تحقیق و گزارش ماوقع كرده بود. در گزارش مورخ ۱۱ نوامبر ۱۹۸۸ كمیسیون، قانونی نبودن این اخطارها و خطرات بالقوه آن بر امنیت هواپیمایی كشوری بین المللی به روشنی بیان شده است. یادآوری این نكته مناسب است كه گزارش مزبور حاصل بررسی جمعی از متخصصان زبده امور هواپیمایی است و از این بابت جای تأمل دارد. براساس گزارش كمیسیون تحقیق، «اخطارهای آمریكا كه شامل خلیج فارس، تنگه هرمز، دریای عمان و دریای عرب می شود، منطقه ای را در بر می گیرد كه تحت مسئولیت مراكز كنترل بین المللی تهران، ابوظبی، بغداد، بحرین، بمبئی، كراچی، كویت و مسقط است. بدین لحاظ پخش چنین اخطارهایی مغایر با مقررات ضمیمه شماره ۱۵ كنوانسیون شیكاگو بوده است» .

كمیسیون تحقیق با تصریح به این كه «حضور و فعالیت های نیروهای دریایی در منطقه خلیج فارس، مشكلات متعددی را در امر هواپیمایی كشوری بین المللی به وجود آورده است» این نكته را باز می گوید كه «شاید خطر ناشی از حضور نیروهای دریایی برای امنیت هواپیمایی كشوری دست كم گرفته شده است» . برهمین اساس كمیسیون توجه شورای ایكائو را به دو موضوع جلب می كند: اول «ناهماهنگی میان ناوگان جنگی آمریكا و مراكز كنترل و مراقبت كشوری كه در نواحی مختلف منطقه خلیج فارس، عهده دار ارایه خدمات حمل و نقل هوایی هستند» و بدتر از آن ممكن نبودن برقراری ارتباط بین ناوهای جنگی و هواپیماهای غیرنظامی به دلایل فنی. دوم؛ مجهز نبودن هواپیماهای غیر نظامی برای دریافت پیام هایی كه روی فركانس ۲۴۳ مگاهرتز پخش می شوند. همانگونه كه ایرباس ایران نیز قادر به دریافت آن نبود. با این وجود، مراكز كنترل و مراقبت منطقه بارها پیام هایی را روی همین فركانس برای هواپیماهای غیرنظامی شنیده بودند. كمیسیون خود به ذكر نمونه ای می پردازد كه هواپیمایی غیرنظامی هدف اقدامات تدافعی ناو جنگی واقع شده بود. زیرا نتوانسته بود هویت خود را به آن ناو اعلام كند، تنها بدین علت كه ارتباطی بین آنها برقرار نشده بود.

پرواز شمار ۶۳۵ ایران ایر در ۲۶ می ۱۹۸۷ در مسیر شیراز به دوحه نمونه مناسبی برای این قبیل موارد است. در فاصله ۱۶۰ مایلی هواپیما با فرودگاه دوحه، مركز مراقبت بحرین از خلبان میخواهد تا سیستم ارتباطی هواپیما را روی فركانس ۵/۱۲ مگاهرتز قرار دهد. پس از این كار خلبان صدای فرمانده یكی از ناوهای آمریكایی را می شنود كه به او اخطار می كند مسیر بین المللی خود را تغییر دهد. مقامات سازمان هواپیمایی كشوری ایران بلافاصله خبر این حادثه را به اطلاع ایكائو می رسانند، حادثه ای كه نزدیك بود قبل از سرنگونی ایرباس در ۳ ژوئیه ۱۹۸۸ به فاجعه ای مشابه آن بینجامد.

در این خصوص جالب است بدانیم كه مقامات آمریكایی، در گزارشی پس از فاجعه سقوط ایرباس، خود به این نكته اشاره كرده اند كه ۵۰ درصد از فضای بالای خلیج فارس پوشیده از راه های هوایی بین المللی است. همان راههایی كه ناوهای آمریكا بارها به خلبان های هواپیماهای غیرنظامی اخطار كرده بودند تا از مسیر معمول آن فاصله بگیرند. این را هم باید به خاطر داشت كه اكثر این اخطارها به هواپیماهایی داده می شد كه بین فرودگاه های ایران و فرودگاه های واقع در جنوب خلیج فارس در پرواز بودند. هواپیمای ایرباس ایران نیز كه با شلیك موشك از ناو وینسن در هوا متلاشی شد، از همین دسته پروازها بود. این نكته هم ناگفته نماند كه از میان این پروازها، بیشترین اخطارها را هواپیماهای ایرانی دریافت می كردند و این همان نكته ای است كه حساسیت آمریكایی ها را نسبت به هواپیماهای ایرانی آشكار می كند.

به هر تقدیر جای تردید نیست كه ضدیت آمریكا با ایران در طول جنگ تحمیلی و در نتیجه موقعیت تجاوزكارانه و خصمانه نیروی دریایی آمریكا نسبت به هر چیز و هر كس كه مربوط به جمهوری اسلامی ایران باشد، سبب اصلی فاجعه ای بود كه به ریختن خون ۲۹۰ نفر انسان بی گناه انجامید.

نقض بی طرفی و ضدیت آمریكا با ایران

عامل ناامنی هواپیمایی كشوری ایران

در ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ (۲۲ سپتامبر ۱۹۸۰) ارتش عراق حمله همه جانبه ای را به سرزمین جمهوری اسلامی ایران آغاز كرد. در جلسه ۲۸ سپتامبر ۱۹۸۰ (۷ مهر ۱۳۵۹) شورای امنیت، نماینده آمریكا اعلام كرد كه دولت متبوعش بی طرفی خود را در این مخاصمه به طور دقیق و كامل حفظ خواهد كرد. اما در واقع بی طرفی آمریكا در آن زمان، كه با بی اعتنایی و سكوت تمام همراه بود، ماهیتاً به تقویت موقعیت عراق انجامید. زیرا به دنبال تهاجم عراق، مناطق وسیعی از خاك ایران به اشغال متجاوزان درآمده بود. تجاوزی كه مطابق گزارش ۹ دسامبر ۱۹۹۱ (۱۸ آذر ۱۳۷۰) دبیر كل به شورای امنیت، قابل توجیه نبود.

پس از گذشت یك سال و نیم از آن زمان كه نیروهای ایران ابتكار عمل را به دست گرفتند و با موفقیت قوای عراق را تا مرزهای بین المللی به عقب راندند، آمریكا آشكارا نسبت به پیروزی احتمالی ایران ابراز نگرانی كرد.

شش سال بعد در اواخر جنگ، ریگان رئیس جمهور وقت آمریكا، ایران را «بازیگر نقش منفی» جنگی خواند كه لهیب شعله هایش ایران و عراق را فرا گرفته بود.سخنان میشل آرماكست معاون وزیر امور خارجه آمریكا، مواضع این دولت در قبال ایران را بیش از پیش آشكار كرد. وی در ۱۶ ژوئن ۱۹۸۷ در مقابل كمیسیون روابط خارجی سنای آمریكا اعلام كرد كه ایالات متحده آمریكا «مایل به پیروزی ایران نیست.»

پس از حادثه ناو «استارك» ، كمیسیون تحقیق در گزارش مورخ ۱۴ ژوئن ۱۹۸۷ بر این نكته انگشت گذارد كه مقامات نظامی آمریكایی از هویت میراژ عراقی، كه به ناو استارك حمله كرد، آگاه بودند. ولی از آنجا كه «عراق را عملاً متحد آمریكا به حساب می آوردند» واكنشی نشان ندادند. درست به همین دلیل بود كه فرمانده ناو استارك، هیچ دفاعی از ناو نكرد، چرا كه «مقررات» چنین اقتضا می كرد.

دولت آمریكا در سال ۱۹۸۳ (۱۳۶۲) در همان ایامی كه طلیعه پیروزی ایران در افق جبهه ها روی به دمیدن داشت، به منظور كاستن از قدرت نظامی ایران، عملیاتی را آغاز كرد كه به نام عملیات «انسداد» معروف شد.

---