قراردادهای نفتی در ایران

«وقتی یك جنتلمن آقای انگلیسی از مقابل تو رد می شود, باید آنقدر خم شوی كه سرت به زانویت بخورد» انگلیسی ها این گونه كودكان ایرانی را تحقیر می كردند, آن زمان كه به بهانه استخراج نفت, در مسجد سلیمان حضور داشتند

«وقتی یك جنتلمن (آقای انگلیسی) از مقابل تو رد می شود، باید آنقدر خم شوی كه سرت به زانویت بخورد». انگلیسی ها این گونه كودكان ایرانی را تحقیر می كردند، آن زمان كه به بهانه استخراج نفت، در مسجد سلیمان حضور داشتند.

«شكرخدا عزیزی دوست» كه ۵۲ سال در خدمت شركت ملی نفت ایران در مناطق نفتخیز جنوب بوده و پیش از وی، پدرش در این صنعت فعالیت کرده است، سنگینی سیلی آن انگلیسی را از یاد نبرده است كه امروز می گوید: «پدران ما خاطره خوشی از شركت نفت ایران و انگلیس ندارند. آن زمان در كمال ذلت و خواری زندگی می كردیم و هر چه بود در اختیار سطح بالایی ها بود».

وی توضیح می دهد: «در سال ۱۳۲۳ كه ۳۹ سال از اكتشاف نفت در مسجد سلیمان می گذشت، كاركنان هندی و افرادی از سایر كشورهای جهان سوم كه در استخدام انگلیسی ها بودند، تمام كارهای فنی، حسابداری و فعالیت هایی را كه تا حدی به دانش و فناوری روزآمد نیاز داشت، به عهده داشتند و نمی گذاشتند ایرانیان وارد این گونه فعالیت ها در شركت نفت ایران و انگلیس شوند. یعنی کارکنان ایرانی تنها وظایفی چون رانندگی، كارهای آشپزخانه و لوله كشی ساختمان ها را به عهده داشتند، به گونه ای كه وقتی ۷ سال بعد به دنبال ملی شدن صنعت نفت ایران از كاركنان خارجی خواسته شد که تأسیسات نفتی را به ایرانیان تحویل دهند، هیچ كدام باور نمی كردند چرخ های صنعت نفت بدون هیچ تأخیری به راه افتد».

وی معتقد است: «فقط كسی كه رنج كشیده باشد، می داند شرایط كار امروز چقدر بهتر شده است. نسلی كه امروز عهده دار اداره صنعت نفت كشور است، باید قدر موقعیت و وضعیت خود را بداند. شما امروز آقای خود هستید و یك ایرانی برای انجام كارها به شما دستور می دهد، نه فردی خارجی». وی تأكید می كند: «جوانان ایران باید كار كنند و طوری چرخ های این صنعت را بچرخانند كه نیازی به حضور خارجی نباشد». البته بی نیازی از کارشناسان و مهندسان خارجی و ایستادن روی پای خود، سرمایه، انرژی و تلاش فراوانی می طلبد و شاید برای همین است كه علی اكبر وحیدی آل آقا، قائم مقام پیشین مدیر عامل شرکت مهندسی و توسعه نفت (متن) همواره در جمع خبرنگاران تأكید كرده است: «حاكمیت و آقایی خرج دارد».

بررسی ها نشان می دهد، پس از عوامل سیاسی، ویژگی های قراردادهای اولیه ای که برای توسعه صنعت نفت ایران به کار رفته اند، اصلی ترین علت سهیم بودن بیگانگان در منابع مالی عظیم حاصل از توسعه مخازن هیدروكربوری کشور بوده است.

●انواع قراردادهای نفتی

قراردادهایی که برای توسعه میدان های هیدروکربوری در دنیا به کار می رود، به سه دسته کلی «قراردادهای امتیازی»، «قراردادهای مشارکتی» و «قراردادهای خدماتی» تقسیم بندی می شوند که بر اساس قراردادهای امتیازی، دولت امتیاز اكتشاف و تولید نفت را در منطقه ای مشخص و برای دوره زمانی معینی به شركت عملیاتی واگذار می کند. این شرکت، پس از سرمایه گذاری و بهره برداری از ذخایر هیدروکربوری، بهره مالکانه و مالیات به دولت پرداخت می کند.

قراردادهای مشارکتی به «قراردادهای مشارکت در تولید»، «قراردادهای مشارکت در سود» و «قراردادهای مشارکت در سرمایه گذاری» تقسیم می شوند که متناسب با نوع قرارداد، دو طرف در تولید، سود یا سرمایه گذاری مورد نیاز برای اجرای پروژه سهیم می شوند و در قراردادهای خرید خدمت نیز عملیات اکتشاف و توسعه میدان های نفتی در محدوده مکانی و زمانی مشخص انجام و تامین مالی پروژه به شرکت عملیاتی، به عنوان شرکت پیمانکار، واگذار می شود و در صورت موفقیت آمیز بودن عملیات موضوع قرارداد، دولت هزینه های اجرای پروژه و حق الزحمه پیمانکار را پرداخت می کند. این قراردادها به دو دسته «قراردادهای خدمت صرف» و «قراردادهای خدمت همراه با خطرپذیری» تقسیم می شوند.

تاثیر عوامل درون زمینی و خارج از کنترل، در فرآیند تولید نفت و گاز از میدان های هیدروکربوری و ویژگی های زمین شناختی منحصر به فرد در هر یک از مناطق جغرافیایی، باعث شده است تا نتوان قضاوتی مشخص در مورد مفید بودن یا نبودن مطلق یک قرارداد برای توسعه میدان های هیدرورکربوری انجام داد و هر یک از کشورهای دارای این ذخایر با در نظر گرفتن شرایط بازار جهانی، منافع ملی و نیازهای صنعت نفت خود، هر یک از انواع این قراردادها را به کار می گیرد.

●نخستین قراردادهای نفتی در ایران

در سال های پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، ۲۵ قرارداد برای اکتشاف و بهره برداری از ذخایر نفت و گاز ایران امضا شد که چهار قرارداد به صورت امتیازی، ۱۱ قرارداد به صورت مشارکت در تولید و سود و ۹ قرارداد به صورت خدماتی همراه با ریسک بوده، اما پس از پیروزی انقلاب اسلامی، تمام قراردادهایی که برای توسعه میدان های هیدروکربوری ایران نهایی شده، از نوع خاصی از قراردادهای خدماتی بوده است که بیع متقابل نامیده شده اند.

●نخست؛ قراردادهای امتیازی

قراردادهای امتیازی، قدیمی ترین انواع قراردادهای مورد استفاده در صنعت نفت ایران هستند که امتیازنامه دارسی (۱۲۸۰ خورشیدی) نخستین نوع آن به شمار می رود. قرارداد ۱۹۳۳ نیز به دنبال نهایی شدن این امتیازنامه امضا شد که تا زمان ملی شدن صنعت نفت ایران، اعتبار داشت.

بر اساس این قراردادها، انحصار بهره برداری از منابع هیدروکربوری ایران در محدوده وسیعی از جنوب کشور، به عهده طرف قرارداد گذاشته شده بود و دولت بخشی از درآمدهای حاصل از توسعه این منابع را دریافت می کرد، اما هیچ دخالتی در اجرای قرارداد نداشت و تنها پذیره نقدی، سهام، بهره مالکانه و درصد مشخصی از سود اضافی را دریافت می کرد، ضمن آن که طرف قرارداد، باید فرآورده های نفتی مورد نیاز داخلی را با تخفیف تامین می کرد، مالکیت تاسیساتی را که برای اجرایی کردن این قراردادها احداث می کرد، در پایان کار به دولت منتقل و نیروی کار غیرماهر خود را از ایران تامین می کرد، هرچند در قرارداد ۱۹۳۳، شرایطی برای سرمایه گذاری به منظور آموزش کارکنان ایرانی و به کارگیری آنها در صنعت نفت نیز در نظر گرفته شد.

قرارداد کنسرسیوم نیز نوعی قرارداد امتیازی به شمار می رود که در سال ۱۳۳۳ خورشیدی (۱۹۵۴میلادی) بین دولت ایران و کنسرسیومی از شرکت های آمریکایی «استاندارد نیوجرسی»، «استاندارد کالیفرنیا»، «سوکونی»، «گلف ایل» و «تگزاس»، شرکت نفت ایران و انگلیس، شرکت نفت شل و شرکت نفت فرانسه امضا شد و بر اساس آن، شرکت های عامل با تابعیت هلندی که طبق قوانین ایران ثبت شده بودند و اساسنامه آنها نیز به تایید ایران رسیده بود، با ضمانت اعضای کنسرسیوم، عملیات اکتشاف، تولید، پالایش و فروش نفت خام و فرآورده های نفتی را به عهده گرفتند. نفت خام تولیدی نیز به شرکت های بازرگانی نماینده هر یک از اعضای کنسرسیوم (به نسبت سهم آنها) فروخته می شد. در این قرارداد بهره مالکانه و مالیات به دولت پرداخت می شد و دو طرف پس از مدتی، توافق کردند که دولت به جای مالیات، درصد ثابتی از قیمت فروش هر بشکه نفت تولیدی را دریافت کند و کنسرسیوم از پرداخت مالیات بر سود سهام و عوارض گمرکی معاف شود.

البته نباید فراموش کرد که امروزه، شیوه جدیدی از قراردادهای امتیازی در كشورهایی مانند انگلیس، نروژ و هلند اعمال می شود كه به موجب آن، این كشورها با امضای قرارداد امتیازی با یك شركت نفتی، امتیاز بهره برداری از منابع هیدروکربوری خود را به طرف قرارداد واگذار می کنند، ولی با وضع قوانین و اعمال شرایطی خاص در قرارداد، معادل ۸۵ تا ۹۰ درصد درآمد وی از محل این منابع را به عنوان مالیات دریافت می كنند، البته باید در نظر داشت که نفت به عنوان یك منبع درآمد، تنها بخشی از درآمد كشورهایی را كه چنین شیوه ای را برای توسعه صنعت نفت خود انتخاب کرده اند، تشكیل می دهد و در صورتی كه دارنده امتیاز بهره برداری نفت در این كشورها، حاضر به تولید و فروش نفت نباشد، تاثیر چندانی در درآمدهای آنها نخواهد داشت، ولی در كشوری مانند ایران كه بیش از ۸۰ درصد آن را نفت تشكیل می دهد، انحصار تولید و بهره برداری از منابع نفتی در دست هر فرد حقیقی و حقوقی به معنای حاكمیت وی بر كشور است. قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و حتی قانون نفت مصوب سال ۱۳۳۰ نیز اعطای امتیاز برداشت از منابع زیرزمینی را به طرف خارجی به طور كامل نفی كرده است.

●قراردادهای مشارکتی

قراردادهای مشاركتی، شیوه دیگری از قراردادهای رایج در صنعت نفت دنیا هستند كه بر اساس مشارکت طرف های قرارداد در هزینه های توسعه، بهره برداری یا تولید شکل گرفته اند.قراردادهای «سریپ»، «ایپاك» و «سافایر»، نخستین قراردادهایی هستند که در فاصله سال های ۱۹۵۷ و ۱۹۵۸ میلادی، به صورت مشارکتی در صنعت نفت ایران امضا شدند و بر اساس آنها، دولت افزون بر مالیات بر درآمد، ۵۰ درصد نفت تولید شده را نیز دریافت می کرد.

قراردادهای «ایمینوكو»، «ایرپکو»، «لاپكو»، «پگوپگو»، «دوپكو» و «FPC» نیز در سال ۱۹۶۵ میلادی (۱۳۴۴ خورشیدی) به همین شیوه امضا شدند و طرف های قرارداد، با قبول خطرپذیری اکتشاف، تمام هزینه های اکتشافی را نیز به عهده گرفتند. دولت نیز افزون بر مالیات بر درآمد،۵۰ درصد نفت خام تولیدی، بهره مالکانه و پذیره های نقدی (در زمان عقد قرارداد) و بهره برداری (به ازای اضافه تولید بیش از میزان مقرر در قرارداد) را دریافت می کرد.

---