جلوه ای از پیام های خطبه غدیر

غدیرخم بزرگترین رخداد دوره نبوت پیامبر گرامی اسلام ص و مکتب آسمانی و الهی اوست آنچه در غدیرخم روی داد به واقع نتیجه زحمات و رنج های ۲۳ ساله رسالت بود که خط مشی آینده مسلمانان را رقم زد و اتمام حجتی بود برای آنانکه بعداز پیامبر ص به دنبال هدایت و سعادت بودند

غدیرخم بزرگترین رخداد دوره نبوت پیامبر گرامی اسلام(ص) و مکتب آسمانی و الهی اوست. آنچه در غدیرخم روی داد به واقع نتیجه زحمات و رنج های ۲۳ ساله رسالت بود که خط مشی آینده مسلمانان را رقم زد و اتمام حجتی بود برای آنانکه بعداز پیامبر(ص) به دنبال هدایت و سعادت بودند.

به عقیده علماء و دانشمندان اسلامی نوع خطاب خداوند درباره اعلام جانشینی امیرمؤمنان علی(ع) در قالب آیه ۶۷ سوره مائده (یا ایهاالرسول بلغ ما انزل الیک...) در هیچ جای دیگر از فرامین الهی وجود ندارد.

حال برای اینکه واقعه مهم غدیرخم به شکلی کوتاه در اذهان ترسیم شود می توان مهمترین نکات سخنان پیامبر(ص) دراین روز را دسته بندی کرد، اگرچه تمامی این بیانات پراهمیت است و تأمل و تدبر بیشتر را می طلبد. این نکات در نوشتار زیر مورد اشاره قرار گرفته که با هم آن را از نظر می گذرانیم.

● شرایط زمانی و مکانی واقعه

شرایط جغرافیایی و مکانی غدیرخم که در وادی جحفه قرار داشت، به علاوه زمان این واقعه و شرایط خاص آن دلایلی قابل توجه برای تبیین اهمیت ولایت پس از رسول خدا(ص) است. غدیرخم منطقه ای است در میانه راه مکه و مدینه، پیامبر پس از آخرین حج خود به همراه مسلمانان که «حجه الوداع» نامیده شد در شرایطی خاص مسئله جانشینی علی بن ابیطالب را مطرح نمود.

این واقعه درسال دهم هجری رخ داد و پیامبر(ص) پس از دستورالهی افرادی را به مدینه و اطراف آن فرستاد تا همگان از تصمیم رسول خدا(ص) براین سفر مطلع شده و خود را آماده همراهی نمایند.

حضرت علی(ع) که دراین ایام ماموریت یافته برای دعوت به اسلام و حل اختلافاتی که بین اهل یمن پیش آمده بود به این سرزمین سفر کند، پس از اطلاع از عزم پیامبر(ص) بر سفر حج، به همراه یاران و جمعی از اهل یمن رهسپار مکه شد، بطوری که به قولی دوازده هزار نفر از اهل یمن حضرت امیر(ع) را دراین سفر همراهی کردند.

● حرکت به سوی میعادگاه

با اینکه انتظار می رفت پیامبر(ص) پس از حج مدتی را در مکه اقامت کنند، اما بلافاصله پس از اتمام مناسک دستور داد به مردم اعلام نمایند، چهارم ذی الحجه باید حرکت کنند تا در وقت معین در «غدیرخم» حاضر باشند. براساس دستور پیامبر تمامی مسلمانانی که در مراسم حج شرکت کرده بودند و تعداد آنها بالغ بر صدو بیست هزار نفر ذکر شده، برای حضور در این میعادگاه تاریخی عازم شدند. هیجدهم ذی الحجه هنگامی که کاروان به نزدیکی منطقه غدیر خم رسید، پیامبر(ص) مسیر حرکت خود را به سمت غدیر تغییر داد و فرمود: «ایهاالناس، اجیبوا داعی الله، انا رسول الله» ای مردم دعوت کننده خدا را اجابت کنید که من پیام آور خدایم. در ادامه دستور دادند همه مردم متوقف شوند و آنانکه پیش رفته اند باز گردند و آنانکه از عقب کاروان می آیند توقف کنند. هنگامی که این اجتماع عظیم شکل گرفت شدت گرمای هوا به حدی بود که مردم گوشه ای از لباس و عبای خود را زیرپا گذاشتند تا زمین داغ آنها را آزرده نکند.

● آغاز خطبه غدیر با حمد و ثنای الهی

اطرافیان با جهاز شتران و دیگر مرکب ها منبر پیامبر را آماده می کنند تا رسول خدا(ص) در هنگام ایراد خطابه بر همه اشراف داشته باشد. فردی نیز برای آنکه کلام رسول خدا(ص) به همگان برسد در میان جمعیت قرار گرفت تا بیانات را تکرار کند. حال جمعیت منتظرند تا ببینند و بشوند که فرستاده خدا چه مطلب مهمی را می خواهد بیان کند.

پیامبر در خطابه ای نزدیک به یک ساعت تمام آنچه را که برای سعادت بشریت و آینده مسلمانان نیاز است، بیان می کند. این سخنان را می توان به چند بخش تقسیم کرد که در ادامه می آید:

پس از اینکه پیامبر نماز را اقامه نمود بر فراز منبر ایستاد و علی(ع) را در کنار خود قرار داد، در شرایطی که حضرت امیر(ع) یک پله پایین تر بود و دستان رسول خدا(ص) بر شانه ایشان.

پیامبر(ص) سخن خود را همچون اغلب خطابه ها با حمد و ثنای الهی آغاز کرد.

ستایش خدای را سزاست که در یگانگی اش بلندمرتبه و در تنهایی اش به آفریدگان نزدیک است. بر همه چیز احاطه دارد و بر تمامی آفریدگان با قدرت و برهان خود چیره است...

● فرمان الهی برای ابلاغ پیامی حیاتی

سپس فرمود: ای مردم خداوند بر من چنین وحی فرموده که «ای فرستاده ما، آن چه از سوی پروردگارت (درباره علی و خلافت او) بر تو فرود آمده بر مردم ابلاغ کن و گرنه رسالت خداوندی را به انجام نرسانده ای و او تو را از آسیب مردمان نگاه می دارد.

پیامبر(ص) در ادامه چنین فرمود: همان جبرئیل سه مرتبه بر من فرود آمد از سوی پروردگارم که او سلام است و به من مأموریت داد که در این اجتماع بر هر سفید و سیاهی اعلام کنم که: «علی ابن ابیطالب برادر من و وصی من و جانشین من در میان امت و امام پس از من است. جایگاه او نسبت به من همچون هارون به موسی است، جز اینکه پیامبری پس از من نخواهد بود و او (علی«ع») صاحب اختیار شما پس از خدا و رسولش است.

● استناد به ولایت در قرآن

رسول خدا(ص) در ادامه به آیه ای که به آیه ولایت مشهور است اشاره کرد که: پروردگارم آیه ای بر من نازل فرموده که «انما ولیکم الله و رسوله والذین آمنو الذین یقیمون الصلوه و یؤتون الزکاه و هم راکعون» (۵۵ مائده) ولی و صاحب اختیار و سرپرست شما، خدا و پیامبر او هستند و کسانی که ایمان آورده اند و نماز به پا می دارند و درحال رکوع زکات می پردازند.

و این علی ابن ابیطالب است که نماز به پا داشته و در رکوع زکات پرداخته و پیوسته خداخواه است.

پیامبر ادامه می دهد که «من از جبرئیل درخواست کردم از خداوند سلام اجازه گرفته و مرا از این مأموریت معاف فرماید»، این مطلب نشان از سختی این مأموریت مهم دارد و رسول خدا کمی پرهیزگاران و فزونی منافقان و دسیسه ملامت گران و مکر مسخره کنندگان را دلیل آن می داند.

● امامت تا رستاخیز باقی است

در بخش دیگری از خطبه غدیر، رسول الله با بیان اینکه آخرین بار است که در این اجتماع به پا ایستاده ام، به ولایت امامان بعد از علی(ع) اشاره می کند و می فرماید:

پس از من به فرمان پروردگار، علی، ولی و صاحب اختیار و امام شماست. آن گاه امامت در فرزندان من از نسل علی خواهد بود و این قانون تا برپایی رستاخیز که خدا و رسول او را دیدار کنید، دوام دارد.

● تفسیر حقیقی قرآن در دست علی بن ابیطالب(ع)

خطبه غدیر این چنین از سوی پیامبر ادامه می یابد:

ای مردم! در قرآن اندیشه کنید، ژرفی آیات آن را دریابید و بر محکماتش نظر کنید و از متشابهات آن پیروی نکنید. پس به خدا سوگند باطن و تفسیر آن را آشکار نمی کند مگر همین شخص که دست و بازوی او را گرفته و بالا آورده ام.

● قرآن و عترت دوثقل گرانبها

رسول الله(ص) پیش از آنکه به نقطه عطف این سخنرانی برسد در قسمتی دیگر از خطبه این گونه بیان می کند:

«هان ای مردم! همانا علی و پاکان از فرزندانم از نسل او، یادگار گران سنگ کوچکترند (ثقل اصغر) و قرآن یادگار گران سنگ بزرگتر (ثقل اکبر)، هر یک از این دو از دیگری خبر می دهد و با آن سازگار است، این دو هرگز از هم جدا نخواهند شد تا در حوض کوثر بر من وارد شوند.»

این بخش از کلام پیامبر در جایی دیگر نیز که به حدیث ثقلین مشهور است در واپسین روزهای زندگی رسول خدا(ص) بیان شده و ایشان قرآن و عترت را لازمه سعادت مسلمانان و انسان ها می دانند و تاکید می کنند که این دو از یکدیگر جداناشدنی هستند.

● من کنت مولاه فهذا علی مولاه

رسول خدا(ص) آن گاه علی(ع) را به نزدیکتر فرا می خواند، هر دو بازوی او را می گیرد و می فرماید:

مردم چه کسی سزاوارتر از شما به شماست؟ گفتند: خدا و پیامبر او (اشاره به آیه قرآن)، فرمود: آگاه باشید آن که من سرپرست اویم، پس این علی هم سرپرست اوست. خداوندا دوست بدار هر آن که سرپرستی او را بپذیرد و دشمن بدار هر آن که او را دشمن دارد و یاری کن یار او را و تنها گذار آن را که او را تنها بگذارد.

«الا من کنت مولاه فهذا علی مولاه، اللهم وال من والاه و عاد من عاداه و انصر من نصره و اخذل من خذله »

● کامل شدن دین خدا

پیامبر آیه ای را که به آیه اکمال شهرت دارد در این بخش از خطبه بیان می کند به این شکل که:

معبودا! تو خود در هنگام بر پاداشتن او و بیان ولایتش نازل فرمودی که: «الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی و رضیت لکم الاسلام دینا» (مائده۳) امروز دین شما را به کمال و نعمت خود را بر شما به اتمام رساندم و اسلام را به عنوان دین شما پسندیدم.

● فضایل علی و اهل بیت(ع)

پیامبر پس از این مرحله حساس به بیان فضایل علی(ع) و امامان معصوم علیهم السلام می پردازد و بیان می کند که:

ای مردم! نور از سوی خداوند عز و جل در جان من، سپس در جان علی بن ابیطالب، آن گاه در نسل او تا قائم مهدی(عج) که حق خدا و ما را می ستاند جا گرفته است...

ای مردم! صراط مستقیم خداوند که شما را به پیروی آن امر فرموده، من هستم و پس از من علی است و آن گاه فرزندانم از نسل او پیشوایان راه راست اند که به درستی و راستی راهنمایند و به آن حکم و دعوت می کنند...

دوستداران امامان آن مومنانی اند که قرآن چنین توصیف نموده «آنان که ایمان آورده و باور خود را به شرک نیالوده اند در امان و در راه راست هستند» هان! یاران امامان در نهان از پروردگار خویش ترسانند و پاداش بزرگ (الهی) برای آنان خواهد بود.

● دستور به بیعت با امیرالمومنین(ع)

رسول خدا در بخش دیگری از خطبه، مردم را برای بیعت با امام علی(ع) آماده کردند و چنین اظهار داشتند: اینک شما را می خوانم که پس از پایان خطبه با من و سپس با علی دست دهید تا با او بیعت کرده و به امامت او اقرار کنید. آگاه باشید من با خداوند و علی با من پیمان بسته و من اکنون از سوی خداوند برای امامت او پیمان می گیرم.

پیامبر به آیه ای از قرآن اشاره می کند تا اهمیت مساله بیعت را تبیین کند، آنجا که خداوند متعال می فرماید: «(ای پیامبر) آنانکه با تو بیعت کردند همانا با خدا بیعت کرده اند. دست خدا بالای دست آنان است، پس هر کس بیعت را بشکند این شکستن به ضرر خود اوست و هر کس به آنچه با خدا عهد بسته وفادار باشد خداوند به او اجر عظیمی عنایت خواهد کرد.»

● بیعت گرفتن پیامبر(ص) از حاضران برای ائمه معصومین(ع)

اینجای خطبه است که پیامبر برای علی و امامان بعد از او از مردم بیعت لسانی می گیرد، اینچنین که: ای مردم شما بیش از آن هستید که در یک زمان با یک دست من بیعت نمایید. از اینروی خداوند به من دستور داده که با زبان از شما اقرار بگیرم و پیمان ولایت علی امیرالمؤمنین را محکم کنم و نیز بر امامان پس از او که از نسل من و اویند. همان گونه که اعلام کردم ذریه من از نسل اوست.

پس همگان بگویید:

«ما شنیدیم و اطاعت می کنیم و راضی هستیم و سر تسلیم فرود می آوریم درباره آنچه از جانب پروردگار و خودت به ما رساندی، درباره امر امامت علی، امیرالمؤمنین و امامانی که از صلب او به دنیا می آیند.

بر این مطلب با قلب، جان، زبان و دستانمان با تو بیعت می کنیم. براین عقیده زنده ایم و با آن می میریم و با آن محشور می شویم...

پس برای آنان عهد و پیمان از ما گرفته شده، از قلب هایمان و جانهایمان و زبانهایمان و ضمیرهایمان و دستهایمان. هرکس توانست با دست بیعت می نماید وگرنه با زبانش اقرار می کند...»

وقتی کلام پیامبر(ص) پایان یافت همه مردم سخن او را تکرار کردند و بدین شکل بیعت عمومی گرفته شد.

● از دحام مردان و زنان برای بیعت با علی(ع)

تاریخ چنین می گوید که: پس از اتمام خطبه، صدای مردم بلند شد که آری، شنیدیم و طبق فرمان خدا و رسول با قلب و زبان و دستمان اطاعت می کنیم. بعد به سوی پیامبر(ص) و امیرالمؤمنین(ع) ازدحام کردند و برای بیعت سبقت می گرفتند و با ایشان دست می دادند.

پیامبر برای نظم دادن به بیعت مردم، دستور دادند دو خیمه برپا شود یکی برای خود و دیگری برای علی(ع) و مردم بدین ترتیب پس از حضور در خیمه پیامبر در خیمه مخصوص امیرالمؤمنین بر او سلام می کردند.

پیامبر(ص) دستور دادند تا ظرف آبی آوردند و پرده ای زدند که نیمی از ظرف آب در یک سوی پرده و نیم دیگر آن در یک سوی دیگر قرارگرفت، تا زنان با دست خود در یک سوی آب با امیرالمؤمنین(ع) که دستش را در سوی دیگر قرار داده بود بیعت کنند و به این شکل زنان نیز بیعت کردند.

● تاج ولایت

پیامبر(ص) در ادامه این مراسم عمامه خود را که سحاب نام داشت به عنوان تاج افتخار بر سر امیرالمؤمنین قرار دادند.

حضرت امیر(ع) خود دراین باره می فرمایند:

پیامبر در روز غدیرخم عمامه ای بر سر بستند و یک طرفش را بردوشم آویختند و فرمودند: خداوند در روز بدر و حنین مرا بوسیله ملائکه ای که چنین عمامه ای بر سر داشتند یاری کرد.

دو اتفاق بزرگ دیگری که دراین مراسم پرشکوه سه روزه رخ داد مسئله حضور جبرئیل و معجزه ای است که در قضیه حارث فهری پیش آمد و این وقایع نیز برحقیقت مسئله غدیر تاکید داشتند که دراینجا از ذکر آن پرهیز می کنیم.

به عقیده علماء در تواتر غدیر جای بحث وجود ندارد. از نظر شیعیان این حدیث که بخشی از خطبه پیامبر(ص) در روز غدیرخم است، آنقدر از افراد مختلف موافق و مخالف علی(ع) نقل شده که هرگز نمی توان احتمال داد دروغ یا تبانی درکار بوده باشد. بسیاری ازکسانی که این خبر را نقل می کنند جزو افرادی هستند که در طول عمر خود علاقه ای به امیرالمؤمنین علی(ع) نشان نداده اند و شیعه و سنی بر این مسئله واقفند. ضمن اینکه نبی مکرم اسلام چه قبل از این واقعه در طول سالهای نبوت و چه بعد از این رویداد مهم، بارها در تفسیر و تأویل و بیان شأن نزول آیات قرآن و احادیث مختلف برجانشینی علی(ع) تاکید داشتند که از آن جمله می توان به آیه ولایت (مائده آیه۵۵) و حدیث منزلت (کتب مختلف حدیثی) اشاره نمود و در حقیقت غدیرخم نقطه ای از زمان و مکان بود که پیامبر به صورت عمومی بر این مسئله تصریح کرد.

● معنی مولا

برخی می گویند کلمه «مولا» که دراین خطبه به آن اشاره شد به معنی دوستی است، حال آنکه در جای جای خطبه می بینیم پیامبر با اشاره به آیات قرآن وشأن نزول آنها تاکید بر مسئله خلافت و جانشینی حضرت امیر(ع) دارند و دیگر اینکه بیعت گرفتن از آن جمعیت عظیم و در شرایطی که ذکر شد، آیا می تواند تنها برای اثبات دوستی و محبت علی بن ابیطالب(ع) باشد. این بیعت نشان میدهد مسئله ای که مطرح شد برخلافت و جانشینی پیامبر(ص) تاکید داشته و به هیچ شکل دیگری نمی توان آن را تاویل کرد.

مسئله دیگری که دراین مقوله مطرح می باشد این است که اگر این واقعه به خوبی سرلوحه امت مسلمان قرارمی گرفت، اختلافاتی که در طول تاریخ برای مسلمین پیش آمد، هرگز به وقوع نمی پیوست و وحدت اسلامی به معنای واقعی کلمه تحقق می یافت، زیرا پیامبر علاوه بر علی(ع) به جانشینان او تا قیامت نیز اشاره کردند، لکن اتفاقات و مسائل مختلفی جامعه اسلامی را از این موهبت عظیم الهی محروم کرد و تنها عده ای اندک در طول تاریخ توانستند از برکات وجودی ائمه هدی(ع) بهره مند شوند و این مسئله مسئولیت علماء و اندیشمندان شیعی را در تبیین صحیح جانشینی بعد از پیامبر(ص) دوچندان می کند. زیرا برخلاف ظاهر، این رخداد بزرگ تاریخ اسلام می تواند نقطه اتحاد مذاهب و فرقه های مختلف اسلامی بر حول محور ولایت باشد و تمامی مسلمانان در یک مسیر حرکت کنند و با بهره گیری از این معادن حکمت و علم و معرفت، جهانی پر از عدل و داد را رقم بزنند.

شرح واقعه غدیرخم در کتب معتبری همچون الاقبال سیدبن طاووس، جلد اول الغدیر علامه امینی، جلد۳۷ بحارالانوار مجلسی و جلد نخست ترجمه احتجاح طبرسی بیان شده است.

حامد علی اکبرزاده