نگاهی به فرایندجایگزینی یورو به جای دلا ر در ایران

از چندین ماه گذشته به دنبال اعمال محدودیت های مالی از سوی بانك های آمریكایی علیه ایران, انجام مبادلا ت مالی به صورت دلا ر برای ایران دشوار شده است و همین موضوع سبب شده است كه وزیر اقتصاد ایران اعلا م كند ایران قصد دارد از یورو به جای دلا ر در مبادلا ت خارجی استفاده كند

●نبرد با هژمونی دلار

از چندین ماه گذشته به دنبال اعمال محدودیت‌های مالی از سوی بانك‌های آمریكایی علیه ایران، انجام مبادلا‌ت مالی به صورت دلا‌ر برای ایران دشوار شده است و همین موضوع سبب شده است كه وزیر اقتصاد ایران اعلا‌م كند ایران قصد دارد از یورو به جای دلا‌ر در مبادلا‌ت خارجی استفاده كند.اتخاذ این تصمیم سئوالا‌ت زیادی را در خصوص تاثیرات و پیامدهای چنین اقدامی‌به دنبال داشته است.یكی از این پرسش‌ها این است كه «این اقدام چه پیامدهای منفی را نسبت به كشور به دنبال خواهد داشت؟»به منظور ارائه یك پاسخ اجمالی به این پرسش، نوشتارحاضر حاوی سه بخش خواهد بود.در بخش اول به استدلا‌ل‌های موافق اتخاذ این تصمیم اشاره می‌شود كه با رویكردی اقتصادی نوشته شده است.در بخش دوم استدلا‌ل مخالفان مورد بررسی قرار می‌گیرد كه مبتنی بر رویكرد اقتصاد سیاسی است.بخش انتهایی نیز اختصاص به نتیجه گیری خواهد داشت.

● رویكرداقتصادی

استفاده زیاد از دلا‌ر در تجارت بین‌المللی ارزش مبادله خارجی آن را (در خارج از ایالا‌ت متحده) روز به روز افزایش می‌دهد. قدرت دلا‌ر كه از این طریق بدست می‌آید، منجر به ترغیب دیگران برای استفاده از دلا‌ر در معاملا‌ت خارجی وبین‌المللی می‌شود و همین مسئله موجب افزایش میزان ذخایر ارزی كشورها به دلا‌ر می‌شود. (چرا كه آنها برای انجام مبادلا‌ت خارجی به دلا‌ر نیاز خواهند داشت) مسئولین ایرانی براین اعتقادندكه اگر آنها (به عنوان یك كشور تولیدكننده نفت) مبادلا‌ت خود را بر پایه یورو قرار دهند، این روند را با اختلا‌ل مواجه كرده و موجب تضعیف ارزش دلا‌ر می‌شوند.

موافقت اعضای اوپك در سالهای۱۹۷۱ و۱۹۷۳ برای فروش نفت در قبال دلا‌ر آمریكا، موجب شكل گیری یك تقاضای ثابت برای دلا‌ر آمریكا در بازارجهانی شد.افزایش تقاضا برای دلا‌ر موجب افزایش عرضه و افزایش ارزش آن گردید.لذا می‌توان استدلا‌ل كرد كه اگر هریك از كشورهای تولید كننده نفت، محصول خود را به ارز دیگری بفروشند به همان نسبت منجر به كاهش تقاضا برای دلا‌ر و به دنبال آن كاهش ارزش آن خواهند شد.ران پال یكی از اعضای كنگره آمریكا، معتقد است كه هژمونی دلا‌ر (یا هر ارز بین‌المللی) مبتنی برخرید و فروش با آن است. وقتی یك كشور تولید كننده نفت ارزهایش را از دلا‌ر به انواع دیگری تبدیل می‌كند، دلا‌رهایی كه به تجارت نفت آن كشور مربوط بودند (اعتبارشان را از‌آن می‌گرفتند) در بازارمبادله جریان پیدا می‌كنند.(به عبارت دیگر عرضه زیاد می‌شود) ولی به خاطر اینكه این كشور از این پس در مبادلا‌ت خود دلا‌ر نمی‌پذیرد و خریداران نفت مجبور به پرداخت ارز دیگری مانند یورو هستند، لذا تقاضا برای دلا‌ر كاهش می‌یابد.كاهش تقاضا لا‌جرم منجر به كاهش ارزش دلا‌ر خواهد شد.

این استدلا‌ل‌های تئوریك در شرایطی است كه میزان حجم و ارزش مبادلا‌تی نفت نیز روز به روز در حال افزایش است.نیاز به نفت در نزد مصرف كنندگان افزایش می‌یابد و به نوبه خود نیاز خریداران به ارزهای خارجی جهت خرید آن را نیز بالا‌ می‌برد.تا زمانی كه این ارز دلا‌ر باشد، این روندموجب تقویت اقتصاد آمریكا و ارزش دلا‌ر است، اما همان طوركه مسئولین اقتصادی كشورمان متصورند، اگر این ارز تبدیل به ارز دیگری شود، ‌آنگاه سلطه دلا‌ر به چالش كشیده می‌شود.

چنین به نظر می‌رسد كه این مباحث تئوریك به طرز شگفت انگیزی با وضعیت اقتصادی ایران منطبق است.ایران ۳۰ درصد نفت خود را به اروپا می‌فروشد و بقیه را نیز به هند و چین. طرف‌های خرید ایران نیازی به پرداخت دلا‌ر در قبال نفت ایران ندارند و حتی اروپایی‌ها ازپرداخت ارز اروپایی شادمان‌تر نیز خواهند شد. از طرف دیگر ایران نفت را به دلا‌ر می‌فروشد، اما خریدهایش را به یورو انجام می‌دهد.لذا كاهش ارزش دلا‌ر در سال‌های اخیر به شدت به ضرر ایران بوده است. بنابراین تغییر دلا‌ر به یورو می‌تواند راه حل مناسبی برای برون رفت از این مشكل باشد. به گونه‌ای كه حتی احمد حاتمی‌یزد رئیس سابق بانك صادرات گفته است كه با توجه به كاهش مستمر ارزش دلا‌ر در یك سال اخیر، بدون توجه به تحریم‌ها هم، ایران می‌بایست سبد ارزی خود را تغییر می‌داد.

دولت‌های صادر كننده نفت فقط به این دلیل كه تجارت آنها براساس دلا‌ر انجام می‌شود، ذخایر ارزی دلا‌ری زیادی دارند.اما اگر این رویه عوض شود، آنگاه نشانه‌های مثبتی برای تقویت یورو و عاملی منفی در جهت كاهش ارزش دلا‌ر خواهد شد.این كار ایران می‌تواند جریان چرخش دلا‌ر‌های نفتی را مختل كرده و سلطه دلا‌ر آمریكا را از طریق قدرت بخشیدن به یورو به چالش بكشد.در حال حاضر چنین به نظر می‌رسد كه هدف اصلی حمله آمریكا به عراق بدست آوردن كنترل برعراق و منابع هیدرو كربنی آن با هدف حفظ هژمونی دلا‌ر آمریكا بوده است. اما این طرح آمریكایی‌ها با اقدام روسیه و ایران برای جایگزین كردن ارزهای دیگر با دلا‌ر در مبادلا‌ت تجاری نفتی خود، به چالش كشیده شده است.صدام در سال ۲۰۰۰ اعلا‌م كرد كه نفت را فقط در برابر یورو می‌فروشد و همین باعث شد كه آمریكایی‌ها در حمله به آن هیچ تردیدی به خود راه ندهند. با در نظر گرفتن اینكه ایران چهارمین صادر كننده نفت جهان است، اقدام ایران برای راه‌اندازی بورس نفت برپایه یورو و جایگزینی یورو با دلا‌ر در مبادلا‌ت خارجی‌اش بسیار قدرتمند‌تر از اقدام صدام، می‌تواند هژمونی دلا‌ر آمریكارا به چالش بكشد. نقش تجارت خارجی كشورهای صادر كننده نفت در حفظ هژمونی دلا‌ر از آن چنان اهمیتی برخوردار است كه حتی برخی از تحلیلگران دلیل حمله آمریكا به عراق وتلا‌ش آن برای اقدام نظامی‌علیه ایران را حفظ هژمونی دلا‌ر می‌دانند.

بنابراین می‌توان گفت كه از بعد تئوریك این تصمیم كاملا‌ مدبرانه و مبتنی بر عقلا‌نیت اقتصادی اتخاذ شده است كه دو هدف اصلی را نیز دنبال می‌كند: هدف اول كاهش آثار منفی افت ارزش دلا‌ر بر اقتصاد ایران و دوم نیز استفاده از یك ابزار اقتصادی جهت مقابله با آمریكا می‌باشد.

● رویكرد سیاسی: مطابقت با واقعیت‌ها

در كنار استدلا‌ل‌های اقتصادی كه كاملا‌ درست به نظر می‌رسد، نكات مهم دیگری نیزمطرح است كه استدلا‌ل‌های فوق را به چالش می‌كشد.

اولین وساده‌ترین این استدلا‌ل‌ها، هزینه ای است كه تبدیل دلا‌ر به یورو می‌تواند به اقتصاد ایران تحمیل كند. با این تصمیم، هزینه انتقال از دلا‌ر به یورو در هنگام مبادلا‌ت نیز به هزینه‌های تجاری ما افزوده می‌شود. انتقال از دلا‌ر به یورو باعث افزایش هزینه‌های مبادلا‌تی ایران می‌شود. زیرا تمام دنیا (بخش اعظمی‌از آن) در حال حاضر با دلا‌ر مبادله می‌كنند نه با یورو. برهمین اساس یورو در دنیا ارز قابل اطمینان و با ثباتی به شمار نمی‌رود.(مگر اینكه ایرانی‌ها و در صورت امكان دیگر كشورهای نفت خیز با تغییر دلا‌ر با یورو به آن اعتبار بدهند). البته اگر مبادلا‌ت تجاری ایران به گونه‌ای باشد كه فقط با یورو انجام شود و نیاز به تعویض ارزها به یكدیگر نباشد، به نظر نمی‌رسد كه جایگزین كردن دلا‌ر به یورو هزینه مبادلا‌تی خاصی به همراه داشته باشد.اما با توجه به اینكه ایران تاحد بسیاری در جریان فرآیند جهانی مبادلا‌ت قرار دارد و در آن ادغام شده، شاید مجبور شود در برخی از مبادلا‌ت یوروی بدست آمده از فروش نفت را تبدیل به دلا‌رو سپس هزینه كند. این تبدیل، هزینه‌هایی را بر ما تحمیل می‌كند كه اگر چنین تصمیمی‌ اتخاذ نمی‌شد، مجبور به تحمل آن نبودیم. از طرف دیگر چون دلا‌ر هژمونی دارد، قابل پیش بینی‌تر از یورو است. لذا دلا‌ر برای كشورهای در حال توسعه یك ارز قوی تلقی می‌شود و اطمینان و اعتماد به آن در نزد طرفهای تجاری بیشتر است. لذا امكان دارد برخی از طرف‌های تجاری ما اساسا خواهان معامله با یورو نباشند.(مخصوصا شركت‌هایی كه ما مجبور به واردات كالا‌های صنعتی از آنها هستیم) و این مسئله نیز ما را مجبور به بازگشت به تجارت با دلا‌ر شویم.

از طرف دیگر، برخی از تحلیلگران معتقدند كه ممكن است در شرایط كنونی كه میان ایران واتحادیه اروپا مشكلا‌ت حل نشده زیادی از قبیل موضوع هسته‌ای، حقوق بشر و... وجود دارد، اروپا نیز نسبت به انتخاب یورو از سوی ایران موضع مخالف اتخاذ كند.این احتمال وجود دارد كه اروپاییان نیز روی یورو حساسیت نشان دهند كه در آن صورت قدرت انتخاب ما بسیار كاهش خواهد یافت و در شرایط سختی قرار خواهیم گرفت.

دانشجوی دكترای روابط بین‌الملل دانشگاه تهران

---